DẠY
VÀ HỌC. Bài viết Lựa chọn thành công -
Bài học từ Đông Á và Đông Nam Á
cho tương lai của Việt Nam (1) là báo cáo về Chiến lược phát triển kinh
tế - xã hội Việt Nam 2010 - 2020.
do một nhóm giáo sư và chuyên gia thuộc đại học Harvard ( một trong
những đại học tư nổi tiếng nhất của Hoa Kỳ, nằm ở thành phố Cambridge,
Massachusetts ) trình bày
một khuôn khổ chiến lược giúp Việt Nam xác định các ưu tiên và đưa ra
các quyết sách kinh tế cho những năm đầu của thế kỷ 21. Tài liệu chỉ rõ:
Việt Nam đã
thay đổi rất nhiều sau gần 20 năm với thành tích tăng trưởng cao và rất
nhiều người dân Việt Nam đã thoát khỏi cảnh đói nghèo. Với tư cách một
quốc gia, Việt Nam ngày càng nhận được sự nể trọng và có ảnh hưởng ngày
càng lớn hơn trong cộng đồng quốc tế. Có được thành công này một phần là
nhờ vào những quyết định sáng suốt của chính phủ trong việc giải phóng
lực lượng sản xuất và hội nhập ngày càng sâu sắc hơn vào nền kinh tế
toàn cầu. Hệ quả tất yếu của những thay đổi chính sách này là nền kinh
tế Việt Nam ngày nay đã trở nên phức tạp hơn rất nhiều, đòi hỏi việc ra
chính sách phải hết sức thận trọng và sáng suốt. Thế nhưng sự “quá tải”
trong vai trò của nhà nước và sự xuất hiện của những nhóm đặc quyền được
hưởng đặc lợi từ việc giữ nguyên trạng thái hiện tại làm cho quá trình
hoạch định chính sách trở nên nặng nề và thiếu động cơ tiếp tục cải
cách. Trái với tinh thần khẩn trương và cấp thiết của những năm đầu đổi
mới, Việt Nam ngày nay đang được bao trùm bởi một bầu không khí thỏa mãn
và lạc quan, được nuôi dưỡng bởi thành tích thu hút đầu tư nước ngoài
và sự ngợi ca của cộng đồng quốc tế và các nhà tài trợ. Trong bối cảnh
mới này, với tư cách là một nghiên cứu có tính định hướng về chiến lược
kinh tế của Việt Nam thì nội dung của cuốn sách Theo hướng rồng bay
không còn thích hợp nữa và cần được viết lại. Một luận điểm
quan trọng của bài viết này là Đông Á - được hiểu bao gồm Hàn Quốc, Nhật
Bản, Đài Loan, Trung Quốc, Hồng-kông, và Singapore nhìn chung đã thành
công hơn so với các nước Đông Nam Á - bao gồm Thái-lan, In-đô-nê-xia,
May-lay-xia, và Phi-lip-pin. Bài viết này xem Trung Quốc như một trường
hợp đặc biệt: với vị trí địa lý, truyền thống văn hóa, tốc độ tăng
trưởng rất nhanh, và chất lượng các trường đại học tinh hoa, Trung Quốc
chắc chắn thuộc về mô hình Đông Á, thế nhưng đồng thời Trung Quốc cũng
lại có những nhược điểm tương tự như của các nước Đông Nam Á. Đối với
Việt Nam, một nước có nhiều điểm tương đồng trong chiến lược phát triển
so với Trung Quốc thì ý nghĩa của phân tích này rất quan trọng. Việt Nam
phải đi theo quỹ đạo phát triển của các nước Đông Á nhưng lại không
được phép sử dụng những công cụ chính sách mà những nước này đã từng sử
dụng trong quá trình công nghiệp hóa của chúng. Đáng tiếc là Việt Nam
không những không rút được những bài học từ việc nghiên cứu các nền kinh
tế đi trước, mà trái lại còn lặp lại nhiều sai lầm của các nước Đông
Nam Á , Đông Á , và Trung Quốc. Một số người có thể cho rằng, việc bài
viết này rút gọn 30 năm vào trong một vài nguyên lý cơ bản là một sự đơn
giản hóa thái quá. Tuy nhiên, ở cấp độ chiến lược, kinh nghiệm của các
nước Đông Á và Đông Nam Á cung cấp cho Việt Nam những bài học quan trọng
mà Việt Nam không thể không nghiên cứu thật thấu đáo. Bài học Lựa chọn
thành công cần đọc lại. Những đề xuất cách đây năm năm vẫn nóng hổi tính
thời sự...
Lựa chọn Thành công
-
Bài học từ Đông Á và Đông Nam Á
cho tương lai của Việt Nam
Harvard University
John F Kennedy School of Government
Chương trình Châu Á
79 John F. Kennedy Street, Cambridge, MA 02138
Tel: (617) 495-1134 Fax: (617) 495-4948
Tổng quan
Đầu thập niên 1990,
Chương trình Việt Nam của Đại học Harvard xuất bản một cuốn sách nhan đề
Theo hướng rồng bay. Mục đích của cuốn sách này là nhằm cung cấp một số
khuôn khổ chiến lược giúp cho việc xác định các ưu tiên và đưa ra các
quyết sách quan trọng trong bối cảnh kinh tế của Việt Nam và thế giới
lúc bấy giờ. Thế giới đã đổi thay nhiều kể từ khi cuốn sách Theo hướng
rồng bay ra đời. Cuộc khủng hoảng tài chính khu vực năm 1997 đã phơi bày
một số điểm yếu ẩn chứa bên trong mô hình phát triển của các nước Đông Á
và Đông Nam Á. Quan trọng hơn, cấu trúc của nền kinh tế toàn cầu vẫn
không ngừng biến chuyển và thay đổi với tốc độ ngày một nhanh hơn.
Tự do hóa thương mại đã thực sự tạo ra thị trường toàn cầu cho các sản
phẩm chế tạo và điều này cũng đang xảy ra với các sản phẩm dịch vụ. Hai
thập kỷ của sáp nhập và mua bán công ty đã tạo ra những công ty toàn cầu
khổng lồ đứng tại đỉnh của chuỗi cung ứng, thâm nhập sâu vào hệ thống
sản xuất của cả nước đã và đang phát triển. Ngày nay, các nước đang phát
triển không thể dựa vào những chiến lược công nghiệp hóa đã từng thành
công trong quá khứ mà phải liên tục đánh giá lại thế vị của mình có tính
đến những xu thế thay đổi rất nhanh trong đầu tư nước ngoài, thị trường
tài chính, công nghệ, và nhân khẩu.
Về phía mình, Việt Nam đã
thay đổi rất nhiều sau gần 20 năm với thành tích tăng trưởng cao và rất
nhiều người dân Việt Nam đã thoát khỏi cảnh đói nghèo. Với tư cách một
quốc gia, Việt Nam ngày càng nhận được sự nể trọng và có ảnh hưởng ngày
càng lớn hơn trong cộng đồng quốc tế. Có được thành công này một phần là
nhờ vào những quyết định sáng suốt của chính phủ trong việc giải phóng
lực lượng sản xuất và hội nhập ngày càng sâu sắc hơn vào nền kinh tế
toàn cầu. Hệ quả tất yếu của những thay đổi chính sách này là nền kinh
tế Việt Nam ngày nay đã trở nên phức tạp hơn rất nhiều, đòi hỏi việc ra
chính sách phải hết sức thận trọng và sáng suốt. Thế nhưng sự “quá tải”
trong vai trò của nhà nước và sự xuất hiện của những nhóm đặc quyền được
hưởng đặc lợi từ việc giữ nguyên trạng thái hiện tại làm cho quá trình
hoạch định chính sách trở nên nặng nề và thiếu động cơ tiếp tục cải
cách. Trái với tinh thần khẩn trương và cấp thiết của những năm đầu đổi
mới, Việt Nam ngày nay đang được bao trùm bởi một bầu không khí thỏa mãn
và lạc quan, được nuôi dưỡng bởi thành tích thu hút đầu tư nước ngoài
và sự ngợi ca của cộng đồng quốc tế và các nhà tài trợ. Trong bối cảnh
mới này, với tư cách là một nghiên cứu có tính định hướng về chiến lược
kinh tế của Việt Nam thì nội dung của cuốn sách Theo hướng rồng bay
không còn thích hợp nữa và cần được viết lại.
Bài viết này trình bày
một khuôn khổ chiến lược giúp Việt Nam xác định các ưu tiên và đưa ra
các quyết sách kinh tế cho những năm đầu của thế kỷ 21. Một luận điểm
quan trọng của bài viết này là Đông Á - được hiểu bao gồm Hàn Quốc, Nhật
Bản, Đài Loan, Trung Quốc, Hồng-kông, và Singapore nhìn chung đã thành
công hơn so với các nước Đông Nam Á - bao gồm Thái-lan, In-đô-nê-xia,
May-lay-xia, và Phi-lip-pin. Bài viết này xem Trung Quốc như một trường
hợp đặc biệt: với vị trí địa lý, truyền thống văn hóa, tốc độ tăng
trưởng rất nhanh, và chất lượng các trường đại học tinh hoa, Trung Quốc
chắc chắn thuộc về mô hình Đông Á, thế nhưng đồng thời Trung Quốc cũng
lại có những nhược điểm tương tự như của các nước Đông Nam Á. Đối với
Việt Nam, một nước có nhiều điểm tương đồng trong chiến lược phát triển
so với Trung Quốc thì ý nghĩa của phân tích này rất quan trọng. Việt Nam
phải đi theo quỹ đạo phát triển của các nước Đông Á nhưng lại không
được phép sử dụng những công cụ chính sách mà những nước này đã từng sử
dụng trong quá trình công nghiệp hóa của chúng. Đáng tiếc là Việt Nam
không những không rút được những bài học từ việc nghiên cứu các nền kinh
tế đi trước, mà trái lại còn lặp lại nhiều sai lầm của các nước Đông
Nam Á , Đông Á , và Trung Quốc. Một số người có thể cho rằng, việc bài
viết này rút gọn 30 năm vào trong một vài nguyên lý cơ bản là một sự đơn
giản hóa thái quá. Tuy nhiên, ở cấp độ chiến lược, kinh nghiệm của các
nước Đông Á và Đông Nam Á cung cấp cho Việt Nam những bài học quan trọng
mà Việt Nam không thể không nghiên cứu thật thấu đáo.
Một trong những chủ đề
trọng tâm của bài viết này là quỹ đạo phát triển của Việt Nam trong
tương lai phụ thuộc vào các quyết định hiện tại của nhà nước, và quỹ đạo
này ngày càng trở nên khó vãn hồi. Những quyết định của ngày hôm nay sẽ
định hình bối cảnh kinh tế chính trị của Việt Nam trong những năm, và
thậm chí là những thập niên tiếp theo. Đặc biệt quan trọng, tiềm năng
phát triển của Việt Nam trong tương lai phụ thuộc một phần lớn vào khả
năng và ý chí của nhà nước trong việc xây dựng một “bức tường lửa” ngăn
cách giữa quyền lực kinh tế và quyền lực chính trị. Đặc trưng cơ bản của
mô hình phát triển Đông Á ( được thể hiện ở Hàn Quốc, Đài Loan,
Sing-ga-po ) là khả năng của nhà nước trong việc áp đặt kỷ cương đối với
các nhóm lợi ích, nhất là khi các nhóm này cản trở nền kinh tế trở nên
có tính cạnh tranh hơn. Trong mô hình Đông Á, sự ưu ái của nhà nước đối
với một doanh nghiệp phụ thuộc vào thành công trong kinh doanh chứ không
phải vào các mối quan hệ chính trị hay thân quen của nó. Chính phủ
thường xuyên từ chối ký hợp đồng, cấp tín dụng và các phương tiện khác
ngay cả với những tập đoàn có thế lực nhất về mặt chính trị khi chính
phủ thấy rằng kế hoạch kinh doanh của những tập đoàn này không khả thi,
không đem lại lợi ích xã hội, hay những dự án trước đây của chúng không
được thực hiện một cách thỏa đáng. “Chủ nghĩa tư bản thân hữu” phổ biến ở
nhiều nước Đông Nam Á là thất bại của nhà nước trong việc xác định một
ranh giới rạch ròi giữa những thế lực kinh tế và chính trị.
Chúng tôi không phải là
những người duy nhất đưa ra nhận định này. Dự báo của Economist
Intelligence Unit (EIU) cho rằng tốc độ tăng trưởng của Việt Nam sẽ suy
giảm mạnh kể từ 2010 trở đi. Theo EIU, “những nhóm có đặc quyền đặc lợi
về chính trị có thể gây trở ngại cho cải cách và ngăn chặn quá trình cấu
trúc lại một số doanh nghiệp nhà nước (DNNN), ảnh hưởng tới việc tăng
cường năng lực cạnh tranh và hạn chế kết quả tăng trưởng của Việt Nam”.
Theo dự báo của EIU thì trong giai đoạn 2011 - 2020, tốc độ tăng trưởng
của Việt Nam chỉ có thể duy trì ở mức 5,1% mỗi năm, thay vì mức trên 8%
như hiện nay. Đánh giá này có thể làm cho các nhà lãnh đạo của Việt Nam
ngạc nhiên, nhất là khi họ không ngớt nhận được những lời ngợi ca của
các nhà tài trợ như Ngân hàng Thế giới, ngân hàng đầu tư, và báo chí
quốc tế.
Việt Nam cần hành động
một cách quả quyết hơn nhằm ngăn chặn sự suy giảm tốc độ tăng trưởng do
những tổ chức trung lập như EIU dự đoán. Chất lượng của đầu tư công là
một chỉ báo then chốt cho sự thành công của chính phủ trong cải cách.
Những người hay nhóm có thế lực chính trị thường lợi dụng các dự án đầu
tư công để trục lợi cá nhân và trở lên giàu có một cách bất chính. Với
tư cách là chủ đầu tư, nhà nước không thể cho phép các chương trình đầu
tư của mình đi chệch khỏi mục tiêu tối đa hóa lợi ích của quốc gia. Khi
đầu tư công trở thành đối tượng của các hành vi trục lợi thì một mặt mục
tiêu của dự án đầu tư không được thực hiện, đồng thời gánh nặng chi phí
sẽ được đặt lên vai của người dân và của nền kinh tế. Trên thực tế Việt
Nam đang đánh mất một phần đáng kể nguồn lực của mình do lãng phí và
tham nhũng. Công luận không ngớt đưa tin về những dự án cơ sở hạ tầng
(CSHT) bị chậm tiến độ, đội giá, và chất lượng kém. Trong nhiều trường
hợp, dự án được lựa chọn mà không hề căn cứ vào những tiêu chí kinh tế
thích hợp. Ví dụ như Việt Nam đang đầu tư xây dựng mới rất nhiều cảng
nước sâu dọc bờ biển miền Trung trong khi đó cơ sở hạ tầng ở TP. Hồ Chí
Minh, Bình Dương, Đồng Nai, và Bà Rịa - Vũng Tàu, nơi hấp thụ tới gần
60% lượng gia tăng dân số và lao động của cả nước, lại đang quá tải một
cách trầm trọng nhưng không được đầu tư thỏa đáng. Dự án đầu tư 33 tỷ
đô-la cho đường sắt cao tốc Bắc - Nam ở thời điểm hiện nay là quá sớm và
vì vậy sẽ đóng góp không đáng kể cho tăng trưởng kinh tế, trong khi gia
tăng gánh nặng nợ nần cho quốc gia và giảm cơ hội đầu tư cho các dự án
khác cấp thiết hơn nhiều.
Nhiều cá nhân và nhóm có
thế lực chính trị ở Việt Nam đang “hô biến” tài sản quốc gia thành sở
hữu cá nhân thông qua những phi vụ đất đai mờ ám và cổ phần nội bộ. Ở
Việt Nam, một đất nước có thu nhập bình quân đầu người khoảng 800 đô-la
một năm nhưng giá đất lại đắt ngang với những nước giàu nhất thế giới.
Không hiếm trường hợp các cá nhân giàu có kiếm được những khoản lợi
nhuận kếch sù từ hoạt động đầu cơ bất động sản, và họ làm được điều này
chủ yếu là nhờ hệ thống quy định và quản lý nhà nước quá yếu kém. Có
doanh nghiệp kinh doanh bất động sản công khai tuyên bố: “nhờ quản lý
quá kém, tôi làm giàu quá nhanh” . Cổ phần hóa các doanh nghiệp nhà nước
sẽ là một chủ trương đúng nhằm tăng cường hiệu quả và sức cạnh tranh
cho khu vực kinh tế nhà nước nếu như quá trình này được thực hiện một
cách minh bạch và có trách nhiệm. Tuy nhiên, trên thực tế, cũng vì quản
lý yếu kém nên cổ phần hóa trong nhiều trường hợp đã bị biến thành tư
nhân hóa, giúp cho những người nắm quyền kiểm soát công ty trở nên giàu
có trong khi tài sản của dân, của nước bị thất thoát nặng nề.
Hoạt động của hệ thống
tài chính cũng phản ánh sự thất bại của Việt Nam trong việc tách bạch
quyền lực kinh tế và quyền lực chính trị. Trong khi khu vực kinh tế
ngoài quốc doanh tạo ra hơn 90% việc làm trong khu vực công nghiệp và
gần 70% sản lượng công nghiệp thì phần lớn tín dụng và đầu tư của nhà
nước lại được giành cho khu vực kinh tế quốc doanh. Trong thời gian qua,
giao dịch nội gián đã trở thành hiện tượng tương đối phổ biến trên thị
trường chứng khoán, trong đó nạn nhân là các nhà đầu tư nhỏ lẻ. Đồng
thời, các giám đốc và những người “chủ” doanh nghiệp vẫn tiếp tục lợi
dụng kẽ hở của thị trường để trục lợi cho mình.
Bài viết này cũng phân
tích vai trò trọng tâm của giáo dục trong mô hình phát triển của Đông Á
để từ đó nêu bật lên sự cấp thiết phải cải cách toàn diện và triệt để
nền giáo dục của Việt Nam. Mặc dù nội dung phân tích tập trung vào giáo
dục đại học nhưng cần phải thấy rằng hệ thống giáo dục của Việt Nam đang
bị khủng hoảng ở mọi cấp độ. Bài viết chỉ ra rằng chất lượng giáo dục
đại học là một chỉ báo đáng tin cậy cho mức độ thịnh vượng về kinh tế.
Từ thực tế này, tình trạng kém cỏi của các trường đại học Việt Nam so
với hầu hết các trường đại học trong khu vực là một điều vô cùng đáng lo
ngại. Tình trạng giáo dục hiện nay ở Việt Nam không chỉ là một trở ngại
lớn cho sự phát triển kinh tế mà còn là mầm mống cho sự bất mãn về xã
hội và bất ổn về chính trị trong tương lai.
Mặc dù những xu thế trên
chưa đến mức nguy hiểm chết người nhưng để biến những tiềm năng to lớn
của Việt Nam thành hiện thực thì nhà nước phải hành động tức thời và quả
quyết trong một số lĩnh vực chính sách. Phần cuối của bài viết này được
dành để thảo luận một số kiến nghị chính sách. Trong khuôn khổ có hạn,
chúng tôi chỉ có thể thảo luận một số vấn đề quan trọng và có tính ưu
tiên cao nhất mà không thể thảo luận một cách toàn diện mọi vấn đề của
Việt Nam. Chúng tôi không hề né tránh những vấn đề có thể gây tranh cãi.
Sự thực là, chính vì nhận thức được một cách hết sức rõ ràng về sự
thiếu vắng của những tiếng nói phản biện chính sách với tinh thần xây
dựng mà chúng tôi thực hiện bài viết này. Những chính sách có hiệu lực
chỉ được ra đời từ những phân tích sâu sắc và thảo luận sôi nổi, có căn
cứ. Nhiều quốc gia khác cũng đã từng trải qua một số thách thức mà Việt
Nam đang gặp phải. Điều này có nghĩa là nhiều giải pháp và bài học đã có
sẵn, thiếu chăng chỉ là một quyết tâm chính trị. Đây cũng chính là chủ
đề quan trọng thứ hai của bài viết: bằng những lựa chọn (hay không lựa
chọn) của mình, nhà nước Việt Nam sẽ quyết định tốc độ và triển vọng
phát triển kinh tế của đất nước. Nói một cách khác, đối với Việt Nam,
thành công là một sự lựa chọn trong tầm tay.
Nội dung
Phần 1. Câu chuyện về hai mô hình phát triển
I. Giới thiệu
II. Sự thành công của Đông Á và sự thất bại (tương đối) của Đông Nam Á
1. Giáo dục
2. Cơ sở hạ tầng và Đô thị hóa
3. Doanh nghiệp cạnh tranh quốc tế
4. Hệ thống tài chính
5. Hiệu năng của Nhà nước
6. Công bằng
Phần 2. Trung Quốc: ý nghĩa xã hội của tăng trưởng
III. Trung Quốc ngày nay
Phần 3. Việt Nam: Đông Á hay Đông Nam Á ?
IV. Việt Nam: Đông Á hay Đông Nam Á ?
1. Giáo dục
2. Cơ sở hạ tầng và đô thị hóa
3. Các công ty có tính cạnh tranh quốc tế
4. Hệ thống tài chính
5. Hiệu năng của Nhà nước
6. Công bằng
Phần 4. Duy trì tăng trưởng bền vững và công bằng
V. Tình trạng “lưỡng thể”: Nền kinh tế Việt Nam hiện nay
1. Các nguồn tăng trưởng
2. Những xu thế chủ yếu
3. Chiến lược “những đỉnh cao chỉ huy” của nhà nước
4. Đối diện với thách thức từ Trung Quốc
Phần 5. Khuyến nghị chính sách
VI. Điều kiện tiên quyết: Quyết tâm chính trị
VII. Khuyến nghị chính sách
1. Giáo dục
• Cần công khai các ngân sách nhà nước dành cho giáo dục
• Thực hiện một cuộc cách mạng trong giáo dục đại học
2. Cơ sở hạ tầng và đô thị hóa
• Giải quyết tình trạng thiếu năng lượng
• Thành lập Hội đồng thẩm định đầu tư công độc lập
• Áp dụng thuế bất động sản
• Minh bạch hóa các quy định về đất đai
• Đầu tư thỏa đáng cho các thành phố
3. Năng lực cạnh tranh của doanh nghiệp
• Giải tán các tổng công ty và thận trọng với các tập đoàn
• Hỗ trợ khu vực dân doanh
• Thành lập Hệ thống Sáng tạo Quốc gia
4. Hệ thống tài chính
• Giảm lạm phát
• Biến Ngân hàng Nhà nước Việt Nam thành một ngân hàng trung ương thực thụ
5. Hiệu lực của Nhà nước
• Loại bỏ những chính sách hoang đường
• Nâng cao năng lực kỹ trị
• Nhu cầu phân tích và thảo luận có tính phê phán trong nội bộ Chính phủ
• Đẩy mạnh giám sát từ bên ngoài
• Tăng cường tính chịu trách nhiệm của các nhà tài trợ
• Theo đuổi định hướng cải cách mạnh mẽ trong chiến lược 10 năm 2011 - 2020
6. Công bằng
• Cải thiện chất lượng giáo dục
• Cải thiện chất lượng y tế
• Cải thiện khả năng sở hữu nhà cho người dân ở thành thị
• Trợ cấp cho hoạt động đào tạo nghề
• Tiếp tục nâng cấp cơ sở hạ tầng nông thôn
Phần 1. Câu chuyện về hai mô hình phát triển
I. Giới thiệu
Mục tiêu phát triển của
Việt Nam đầy tham vọng : trở thành một nước công nghiệp theo hướng hiện
đại vào năm 2020, và một cách khái quát hơn, xây dựng một quốc gia “dân
giàu, nước mạnh, xã hội công bằng, dân chủ, văn minh”. Thế nhưng, nếu
những xu thế hiện nay vẫn được tiếp tục thì có lẽ Việt Nam sẽ không thể
đạt được những mục tiêu này, ít nhất là trong một khoảng thời gian khả
dĩ chấp nhận được về mặt chính trị. Bài viết này giải thích tại sao lại
như vậy và đề xuất khuôn khổ cho một chính sách thành công hơn.
Thất bại trong việc đạt
được những mục tiêu phát triển sẽ là một sự thụt lùi to lớn đối với
người dân Việt Nam. Tuy nhiên, từ góc độ kinh tế khách quan mà nói thì
điều này, nếu có xảy ra, cũng không có gì quá ngạc nhiên. Trong số các
quốc gia đã thoát nghèo và có mức thu nhập trung bình - vốn là mục tiêu
Việt Nam đang hướng tới - chỉ có một vài nước tiếp tục vươn lên trở
thành những quốc gia giàu có, hiện đại, và có thế lực. Nói một cách
khác, xu hướng phát triển phổ biến không đứng về phía Việt Nam. Mặc dù
vậy, xu hướng này không phải là một định mệnh. Ngược lại, Việt Nam đang
có những tiềm năng to lớn mà không phải quốc gia nào cũng có. Chỉ trong
vòng 20 năm, Việt Nam đã xây dựng được một nền kinh tế năng động và hội
nhập. Tuy nhiên, bài viết này cũng sẽ chỉ ra rằng, thành công trong quá
khứ không phải là một sự bảo đảm vững chắc cho tương lai. Nắm bắt được
những cơ hội từ toàn cầu hóa, đồng thời tránh được những “cạm bẫy” của
nó sẽ là những thách thức to lớn đối với Chính phủ Việt Nam.
Sự phát triển của Đông Á
và Đông Nam Á cung cấp cho Việt Nam những bài học quý báu. Sau thế chiến
thứ 2, các nước Đông Á và Đông Nam Á đều trở lại cùng một vạch xuất
phát từ mức thu nhập và phát triển thấp. Thế nhưng chưa đầy 20 năm sau,
tức là từ những năm 1960, các nước Đông Á đã trải qua một giai đoạn phát
triển vượt bậc chưa từng có trong lịch sử. Trong các nước Đông Á, chỉ
có Trung Quốc xuất phát chậm hơn cả do bị sa lầy vào thảm họa “Đại nhẩy
vọt” và Cách mạng Văn hóa. Ngày nay, những quốc gia này đều tự hào vì có
Chính phủ năng động, hiệu quả, quyền năng, và xã hội tiên tiến. Họ đã
hoặc đang nhanh chóng xây dựng được một nền giáo dục và y tế đẳng cấp
thế giới cho người dân của mình.
Những thành phố của những quốc gia này năng động về mặt văn hóa, trật tự về mặt xã hội, và an toàn về mặt vệ sinh, môi trường.
Ngược lại, ngay cả trong
những giai đoạn phát triển nhanh nhất của mình, các nước Đông Nam Á cũng
chưa thể thực hiện được những sự chuyển hóa về chính trị, kinh tế, và
xã hội như của các nước Đông Á, và đây chính là điểm khác biệt lớn lao
giữa các nước Đông Á và các nước Đông Nam Á nói riêng cũng như các nước
đang phát triển nói chung. Cho đến nay, nền kinh tế của Đông Nam Á vẫn
dựa vào việc khai thác lao động giá rẻ và tài nguyên tự nhiên. Ngoại trừ
Ma-lay-xia, các nước đang phát triển ở Đông Nam Á đều đã từng trải qua
những giai đoạn thăng trầm chính trị và biến động xã hội. Chính phủ ở
các nước này đã bị suy yếu một cách đáng kể vì tham nhũng và chính trị
bẩn thỉu chạy theo đồng tiền. Các cuộc biểu tình lớn và đảo chính quân
sự đã từng lật đổ chính quyền ở In-đô-nê-xia, Thai-land, và Phi-lip-pin.
Quá trình đô thị hóa ở những nước này đang diễn ra một cách hỗn loạn,
với hàng triệu con người đang phải sống lay lắt trong các khu ổ chuột,
dọc theo bờ sông hay bên rìa thành phố ở Jakarta, Bangkok, và Manila.
Dịch vụ giáo dục và y tế tốt là điều gì đó xa xỉ mà chỉ những người giàu
có mới với tới được. Tóm lại, con đường của các nước Đông Á là con
đường thẳng để đạt tới sự thịnh vượng, ổn định và kính trọng của cộng
đồng quốc tế. Còn con đường của các nước Đông Nam Á thì vòng vèo và gồ
ghề hơn, đưa các quốc gia này tới một hiện tại mong manh hơn và một
tương lai bất định hơn, với nỗi ám ảnh của bất công và bất ổn. Đáng tiếc
là dường như Việt Nam lại đang đi lại con đường của các nước Đông Nam
Á.
Sự cất cánh của Việt Nam
chỉ mới bắt đầu, Việt Nam vẫn còn nghèo so với các nước Đông Nam Á khác
và rất nghèo so với các nước phát triển ở Đông Á. Là người đi sau, Việt
Nam có ưu thế là có thể học kinh nghiệm thành công và thất bại của các
nước đi trước, trong đó một bài học bao trùm là các quốc gia quyết định
tốc độ tăng trưởng của mình thông qua việc thực hiện hay không thực hiện
những quyết sách chiến lược thường là khó khăn về mặt chính trị. Tương
lai của Việt Nam sẽ phụ thuộc rất nhiều vào chất lượng các quyết sách
của Chính phủ. Nói một cách khác, thành công hay thất bại là sự lựa chọn
chứ không phải là định mệnh.
Phần tiếp theo so sánh
đối chiếu sự phát triển Đông Á và Đông Nam Á. Phần 2 xem xét những ý
nghĩa về mặt xã hội của chính sách kinh tế hiện nay của Trung Quốc. Phần
3 đánh giá những chính sách hiện nay của Việt Nam trong sáu lĩnh vực có
tính quyết định tới sự phát triển của Việt Nam. Phần 4 phân tích cấu
trúc hiện tại của nền kinh tế Việt Nam để từ đó nhận diện các động lực
và trở lực của tăng trưởng. Trong Phần 5, chúng tôi sẽ đưa ra một số gợi
ý chính sách để giúp Việt Nam “bẻ lái” nền kinh tế theo quỹ đạo tăng
trưởng của Đông Á.
II. Sự thành công của Đông Á và sự thất bại (tương đối) của Đông Nam Á.
Sau một thời gian tăng
trưởng khá nhanh, hiện nay tốc độ tăng trưởng của các nước Đông Nam Á đã
chậm lại. Ma-lay-xia đã tiến một bước dài từ 1969 cho tới 1995 với tốc
độ tăng trưởng trung bình 7%/năm. Trong giai đoạn này chỉ có một sự gián
đoạn tăng trưởng nhỏ từ 1984 đến 1986. Tương tự như vậy, In-đô-nê-xia
cũng tăng trưởng nhanh trong giai đoạn 1967 - 96. Trong 3 thập kỷ này,
tốc độ tăng trưởng trung bình của In-đô-nê-xia là 6,8%/năm. Tốc độ tăng
trưởng của Thái-lan duy trì ở mức 7,6%/năm trong vòng gần 4 thập kỷ. Tuy
nhiên, tốc độ tăng trưởng của các nước này đã giảm xuống, hiện chỉ còn ở
mức 4 - 6%. Vấn đề là sự suy giảm tốc độ tăng trưởng ở các nước này xảy
ra khi mức thu nhập trung bình của người dân còn tương đối thấp, ở
In-đô-nê-xia là 1.280 USD, ở Thái-lan là 2.700 USD, và ở Ma-lay-xia là
dưới 5.000 USD . Ngược lại, thu nhập trên đầu người của Hàn Quốc và Đài
Loan hiện nay đều vượt mức 15.000 USD . Sự thực là trong khu vực, Hàn
Quốc và Đài Loan là hai nước duy nhất (ngoại trừ Sing-ga-po và Nhật Bản)
đã thành công trong việc đưa mức thu nhập trung bình của người dân vượt
ngưỡng 10.000 USD. So với Đông Nam Á thì các nền kinh tế Đông Á đã duy
trì được tốc độ tăng trưởng cao hơn trong một thời gian dài hơn, và kết
quả là các nước Đông Á (trừ Trung Quốc) đang nằm trong số những nước
giàu nhất trên thế giới.
Các nước Đông Á thành công là nhờ có chính sách đúng đắn trong 6 lĩnh vực then chốt, bao gồm : giáo
dục, cơ sở hạ tầng và đô thị hóa, doanh nghiệp cạnh tranh quốc tế, hệ
thống tài chính, hiệu năng của Nhà nước, và công bằng. Sự tiếp
nối thành công của Việt Nam cũng sẽ phụ thuộc vào hiệu quả của chính
sách trong 6 lĩnh vực này. Trong khuôn khổ bài viết này, chúng tôi không
có tham vọng trình bày một phân tích toàn diện về sự phát triển của các
nước Đông Á và Đông Nam Á. Thay vào đó, phần thảo luận dưới đây sẽ nhấn
mạnh một số cơ bản của tăng trưởng kinh tế bền vững và cung cấp một
khuôn khổ để đánh giá hiện trạng của nền kinh tế Việt Nam.
1. Giáo dục
Các nhà phân tích đã đưa
ra nhiều lời giải thích cho sự thành công của Đông Á. Một số nhà phân
tích nhấn mạnh tới tính “thân thiện với thị trường” của các chính sách
kinh tế. Một số khác tập trung vào vai trò can thiệp của nhà nước trong
việc thúc đẩy công nghiệp hóa. Mặc dù hai nhóm có thể có những nhận định
khác nhau về vai trò của nhà nước và thị trường, nhưng họ đều thống
nhất với nhau ở một điểm, đó là các quốc gia Đông Á đầu tư một cách hết
sức mạnh mẽ cho giáo dục ở tất cả các cấp. Các nước Đông Á có một tầm
nhìn chiến lược toàn diện cho sự phát triển nguồn lực con người. Hoạt
động dạy nghề ở các nước này cung cấp cho dân di cư từ nông thôn ra
thành thị những kỹ năng cần thiết để họ có thể tìm được việc trong các
nhà máy với mức thu nhập tốt hơn. Mức độ tiếp cận giáo dục đại học của
các nước này được mở rộng một cách nhanh chóng, trong đó đáng lưu ý là
giáo dục kỹ thuật và công nghệ. Chẳng hạn như vào năm 1971, số kỹ sư ở
các nước có mức thu nhập trung bình thời đó là 4,6/1.000 dân, trong khi ở
Đài-loan và Sing-ga-po, con số này lần lượt là 8 và 10. Các nước Đông Á
dành một sự ưu tiên cao độ cho các trường đại học nghiên cứu đẳng cấp,
nơi đào tạo ra những ký sư, nhà khoa học, giám đốc, và quan chức Chính
phủ để đáp ứng nhu cầu của một xã hội nay đã trở nên phức tạp và tinh vi
hơn. Các nước này khuyến khích sinh viên du học, đồng thời tạo ra những
khuyến khích thích đáng để thu hút sinh viên về nước. Ngay cả những
chiến lược công nghiệp có tính định hướng của Chính phủ cũng được bắt
đầu bằng việc đầu tư vào vốn con người. Ví dụ như trong những năm 1970
và 1980, hàng trăm sinh viên Hàn Quốc đã ra nước ngoài để học về các
ngành liên quan đến công nghệ đóng tàu tại những trường đại học hàng đầu
của thế giới. Những người này khi trở về đã đóng vai trò then chốt
trong việc ra đời ngành công nghiệp đóng tàu của Hàn Quốc. Mô thức này
được lặp lại đối với sự bùng nổ của ngành công nghiệp bán dẫn ở Đài Loan
và Trung Quốc trong những năm 1990. Chính phủ của hai nước này đã đầu
tư thời gian và nỗ lực một cách đáng kể trong việc phát triển mạng lưới
lưu học sinh ngành kỹ thuật ở các trường đại học hàng đầu của Mỹ, và
những nhà khoa học trẻ hứa hẹn nhất nhận được những lời đề nghị hấp dẫn
nhất để về nước giảng dạy tại các trường đại học hoặc mở công ty tư
nhân. Các nước Đông Á đã thành công hơn các nước Đông Nam Á gần như trên
mọi phương diện. Ngày nay, nhiều trường đại học của Trung Quốc, Hàn
Quốc, và Đài Loan nằm trong danh sách 100 trường đại học hàng đầu của
Châu Á theo xếp hạng của trường Đại học Giao thông Thượng Hải. Ngoài
Sing-ga-po ra thì không có một nước Đông Nam Á nào có trường đại học nằm
trong danh sách này.
Hình 1. Tăng trưởng GDP trên đầu người, 1960 - 2004
Nguồn: Những Chỉ báo Phát triển Thế giới (World Development Indicators)
2. Cơ sở hạ tầng và Đô thị hóa
Xây dựng cơ sở hạ tầng
cần thiết cho sự tăng trưởng kinh tế và đô thị hóa nhanh đòi hỏi các
nguồn lực của Chính phủ phải được sử dụng một cách hiệu quả. Ở đây cũng
vậy, trừ Trung Quốc ra, các nước Đông Á đạt được những kết quả đáng tự
hào hơn nhiều so với các nước Đông Nam Á. Chỉ cần so sánh Tokyo, Seoul
và Taipei với Bangkok, Manila, và Jakarta là đã có thể thấy sự khác biệt
to lớn: thành phố ở các nước Đông Á là động lực cho tăng trưởng và đổi
mới kinh tế, trong khi thành phố ở các nước Đông Nam Á ô nhiễm, ùn tắc,
đắt đỏ, và ngập nước. Nghèo đói, tội phạm và sự bất lực trong việc cung
cấp các dịch vụ đô thị cơ bản như giao thông, điện, nước sạch là những
tai họa của các thành phố Đông Nam Á. Không có gì ngạc nhiên khi các
phong trào biểu tình ở đô thị đã làm nghiêng ngả chính quyền ở Bangkok,
Manila, và Jakarta. Bên cạnh sự thất bại trong quản lý đô thị, các nước
Đông Nam Á còn có xu hướng đầu tư quá mức vào các dự án khổng lồ mà
trong hầu hết trường hợp đều chứng tỏ là chưa cần thiết và lãng phí. Nói
chung, các nước Đông Á thường thận trọng hơn và chỉ đầu tư để nâng cao
công suất khi cần thiết. Tại sao các nước Đông Á lại thành công hơn các
nước Đông Nam Á nhiều đến thế? Một nhân tố quan trọng là các quyết định
về cơ sở hạ tầng ở các nước này do các nhà kỹ trị ít chịu áp lực chính
trị thực hiện. Ngược lại, ở các nước Đông Nam Á, các quyết định đầu tư
của Nhà nước thường bị chi phối và thao túng bởi các nhóm lợi ích đặc
biệt. Như sẽ được thảo luận thêm ở dưới, trong lĩnh vực đầu tư công vào
cơ sở hạ tầng và đô thị hóa, Trung Quốc rất giống với các nước Đông Nam
Á. Chính phủ Trung Quốc đã thất bại trong việc bảo vệ những quyết định
này khỏi sự can thiệp có tính chính trị. Quá trình đô thị hóa nhanh
chóng của Trung Quốc đã để lại nhiều hậu quả nghiêm trọng về môi trường,
gây nên sự bất mãn và trong một số trường hợp dẫn tới biểu tình của
người dân đô thị.
3. Doanh nghiệp cạnh tranh quốc tế
Tốc độ tăng trưởng nhanh
của các ngành công nghiệp có tính cạnh tranh là chìa khóa để duy trì tốc
độ tăng trưởng kinh tế cao cho các nền kinh tế có GDP trên đầu người
dưới 15.000 đô-la Mỹ. Các công ty công nghiệp sẽ không thể tăng trưởng
nhanh nếu chúng không cạnh tranh được với cả các đối thủ trên thị trường
nội địa, và quan trọng hơn, trên thị trường quốc tế. Các công ty dựa
dẫm vào vị thế độc quyền trên thị trường nội địa nhờ vào sự hỗ trợ của
nhà nước và không phải chịu áp lực của cạnh tranh sẽ không nỗ lực hoặc
không chấp nhận rủi ro để tìm kiếm thị trường mới hay cải tiến sản phẩm
và quá trình sản xuất. Thời gian và năng lượng của đội ngũ cán bộ sẽ
được dành cho việc duy trì sự ưu ái của nhà nước thay vì tìm cách cải
tiến, giảm chi phí, tăng chất lượng, và chuyển sang các dòng sản phẩm
mới. Ở các nước Đông Á, khi nhà nước hỗ trợ cho một ngành công nghiệp
nào đó, hay thậm chí một doanh nghiệp cá biệt nào đó, thì nói chung,
ngành công nghiệp hay doanh nghiệp này đều biết ngay từ đầu rằng sự hỗ
trợ này chỉ có tính tạm thời và rằng họ sẽ phải xuất khẩu sau một vài
năm để có thể tự tồn tại. Quy tắc này được gọi là “xuất khẩu hay là
chết”. Một ngoại lệ đối với quy luật này xuất hiện ở Hàn Quốc trong
những năm 1990 là khi các chaebol trở thành “quá lớn nên không được phép
thất bại” - có nghĩa là Chính phủ Hàn Quốc sẽ luôn phải “giải cứu
chaebol” khi chúng có nguy cơ thất bại. Tuy nhiên, trong cuộc khủng
hoảng tài chính Đông Á 1997 - 1998, Chính phủ Hàn Quốc đã không thể cứu
được những chaebol.
Mặc dù các ngành công
nghiệp của Trung Quốc ngày càng hội nhập sâu hơn vào nền kinh tế toàn
cầu nhưng chúng vẫn dựa chủ yếu vào các biện pháp cắt giảm chi phí thay
vì cải tiến hay khai thác hiệu quả kinh tế theo quy mô. Ngay cả những
công ty lớn của Trung Quốc cũng thường là tập hợp bao gồm một số các
hoạt động kinh doanh cốt lõi đi kèm với rất nhiều chi nhánh nhỏ, hoạt
động trong những ngành không hề có liên quan tới hoạt động cốt lõi. Việc
quốc gia lớn nhất hành tinh này không tận dụng được lợi thế theo quy mô
trong ngành công nghiệp thép, máy móc, và ô tô chủ yếu là do chính
quyền địa phương đã chuyển đầu tư và các hình thức hỗ trợ khác cho các
doanh nghiệp địa phương chứ không phải cho các doanh nghiệp “quán quân”
của trung ương. Cố gắng của chính quyền trung ương trong việc củng cố
ngành thép đã thất bại vì các doanh nghiệp thép địa phương liên tục được
các chính quyền địa phương “giải cứu”. Kết quả là, mặc dù Trung Quốc có
một thị trường nội địa rất lớn nhưng năng suất của các doanh nghiệp sản
xuất thép của Trung Quốc lại thấp hơn nhiều so với những doanh nghiệp
quốc tế hàng đầu.
Ngày nay, nền công nghiệp
của Việt Nam phụ thuộc nặng nề vào các sản phẩm thâm dụng lao động như
giày dép, dệt may, đồ gỗ - tương tự như hầu hết các nước Đông Á 30 năm
trước. Việc dựa vào các sản phẩm thâm dụng lao động trong một số giai
đoạn đầu của quá trình công nghiệp hóa giúp tạo công ăn việc làm, thu về
ngoại tệ, và tích luỹ kinh nghiệm điều hành các doanh nghiệp công
nghiệp hiện đại. Tuy nhiên, các quốc gia cạnh tranh trên cơ sở lao động
rẻ không thể vượt qua mức thu nhập trung bình thấp. Những nước này phải
chật vật để có được một tỷ lệ lợi nhuận mỏng manh trong những thị trường
mà mỗi ngày lại xuất hiện thêm những đối thủ cạnh tranh mới. Nhật Bản,
Đài Loan, Hàn Quốc và Sing-ga-po đã tiến xa trên con đường học hỏi và
cải tiến để cuối cùng bước vào được các thị trường sản phẩm phức tạp và
tinh vi hơn, thâm dụng vốn và công nghệ hơn. Khi mức lương trung bình
tại các nước này tăng lên, các nhà máy thâm dụng lao động và nguồn lực
dần dần được chuyển sang Trung Quốc và Đông Nam Á. Quá trình chuyển đổi
này không xảy ra một cách tự động. Nó đòi hỏi các cá nhân, doanh nghiệp,
và nhà nước phải cố gắng cao độ một cách tập trung để có thể thúc đẩy
và thực hiện quá trình chuyển đổi này.
Các nước Đông Á thực hiện
một chính sách kiên trì nhiều khi đến cực đoan trong việc theo đuổi kỹ
năng, công nghệ, và tri thức tiên tiến để có thể giúp các doanh nghiệp
của mình xâm nhập thị trường sản phẩm mới và hiện đại hóa quá trình sản
xuất. Các nước này đã xây dựng các “hệ thống sáng tạo” cấp quốc gia để
tiếp thu và nâng cao năng lực công nghệ cũng như khả năng tiếp cận, điều
chỉnh, và hoàn thiện các công nghệ nhập khẩu. Họ đã sử dụng các chính
sách thương mại, tài chính, giáo dục, thuế để thúc đẩy các doanh nghiệp
nội địa nâng cao kỹ năng và chất lượng sản phẩm của mình. Chính phủ Đài
Loan đã đổi mới hệ thống giáo dục để có thể cung cấp cho nền kinh tế
những kỹ sư và nhà khoa học được đào tạo bài bản. Nước này đã tạo nhu
cầu cho các dịch vụ tin học bằng cách tin học hóa hoạt động của các cơ
quan nhà nước, xây dựng các viện nghiên cứu đẳng cấp thế giới để phát
triển các công nghệ tiên phong. Công viên Khoa học Công nghệ Hsin-Chu
được thành lập để thu hút các nhà khoa học và doanh nhân Đài Loan từ
Thung lũng Silicon và các nơi khác về nước làm việc. Công ty Chế tạo Bán
dẫn Đài Loan (TSMC), một công ty đúc bán dẫn hàng đầu thế giới, là một
sản phẩm của Viện Nghiên cứu Công nghệ của Chính phủ Đài Loan, được
thành lập với sự hợp tác của Philips vào năm 1987. Trừ một số rất ít
ngoại lệ đối với doanh nghiệp thâm dụng vốn cao (như trường hợp của
TSMC) thì Chính phủ không đứng ra thành lập doanh nghiệp mà chỉ tạo điều
kiện sao cho các doanh nghiệp tư nhân có thể thành công. Các doanh
nghiệp của Đài Loan đang đi đầu trong các lĩnh vực máy tính, điện tử, và
nhiều lĩnh vực khác. Trái lại, In-đô-nê-xia và Thái-lan đang cố gắng
thu hút một lượng lớn FDI nhưng nhìn chung lại không tạo ra được môi
trường hỗ trợ các doanh nghiệp trong và ngoài nước bước lên những bậc
thang công nghệ cao hơn. Thái-lan thành công hơn nhiều so với
In-đô-nê-xia trong lĩnh vực phụ tùng ô tô và ổ cứng máy tính, nhưng
doanh nghiệp của Thái-lan cho đến nay cũng vẫn chưa thể xâm nhập vào
khâu thiết kế và sáng tạo (là những khâu tạo ra nhiều giá trị gia tăng
nhất) của những ngành này.
Một bài học quan trọng
thứ hai từ Đông Á là thương mại quốc tế không chỉ tạo ra sức ép cạnh
tranh mà nó còn là một thước đo chính xác cho năng lực cạnh tranh của
các công ty nội địa. Các công ty xuất khẩu thành công của Hàn Quốc được
Chính phủ thưởng công một cách hào phóng thông qua việc ưu đãi các công
ty này trong việc thâm nhập thị trường nội địa và thực hiện các hợp đồng
của Chính phủ. Đồng thời, các công ty thất bại trong hoạt động xuất
khẩu bị “trừng phạt” một cách thích đáng. Ngay cả khi một công ty nào đó
(như trong ngành đóng tàu chẳng hạn) của Hàn Quốc được sự hỗ trợ của
nhà nước thì công ty này cũng luôn chịu sức ép phải trở nên cạnh tranh
hơn trên thị trường quốc tế. Mặc dù nhiều công cụ trong số này không còn
thích hợp trong thời kỳ hậu WTO nữa nhưng nguyên lý hỗ trợ cho các
doanh nghiệp thành công trên thị trường quốc tế vẫn là một biện pháp hữu
hiệu để Chính phủ khuyến khích năng lực cạnh tranh của doanh nghiệp.
Nếu đối chiếu với kinh nghiệm của Đông Nam Á thì các nước này đã bảo hộ
nhiều ngành công nghiệp trong một thời gian khá dài, dẫn đến việc lãng
phí những nguồn lực khổng lồ và quý báu, trong khi lại chỉ tạo ra những
doanh nghiệp ỷ lại, thụ động, và kém cạnh tranh, đặc biệt là trong khu
vực nhà nước. Ô-tô Proton của Ma-lay-xia và Thép Krakatau của
In-đô-nê-xia là hai ví dụ về hậu quả tai hại của chính sách vươn tới bậc
thang công nghệ cao hơn trong điều kiện được bảo hộ lâu dài. Ngành công
nghiệp thép của In-đô-nê-xia đang hấp hối sau 30 năm được bảo hộ. Tương
tự như vậy, ngành hàng không vốn được trợ cấp hào phóng thì nay đang
chết dần chết mòn sau cuộc khủng hoảng tài chính 1997 - 1998 và do không
có khả năng cạnh tranh trên thị trường quốc tế về máy bay cỡ nhỏ.
4. Hệ thống tài chính
Các nước Đông Á dành một
phần lớn thu nhập quốc dân cho các hoạt động đầu tư, và họ đã đầu tư một
cách hiệu quả. Đài Loan tăng trưởng ngoạn mục 10% trong suốt gần 20
năm, từ 1962 cho đến 1980, trong khi chỉ cần đầu tư khoảng 26% GDP. Nếu
so sánh với Đài Loan trong giai đoạn đó thì hiện nay Việt Nam đang phải
tốn gần gấp đôi lượng vốn để tạo thêm được một đơn vị tăng trưởng. Các
nước Đông Nam Á đã thành công trong việc huy động một tỷ lệ đầu tư rất
cao nhưng lại thất bại trong việc lặp lại kỳ tích tăng trưởng của các
nước Đông Á, trong đó nguyên nhân chủ yếu là suất sinh lợi của các khoản
đầu tư ở các nước Đông Nam Á thấp hơn nhiều. Tham nhũng chắc chắn là
một trong những thủ phạm khi các quỹ đầu tư công bị bòn rút và thay đổi
mục đích sử dụng, và hệ quả là chi phí kinh doanh bị đội lên cao. Bên
cạnh tham nhũng thì một nguyên nhân quan trọng khác hoạt động tự do hóa
tài chính được thực hiện quá sớm, trong khi hệ thống tài chính được
thiết kế không thích hợp và chưa sẵn sàng. Kết quả là sự xuất hiện của
các khoản đầu cơ rủi ro và sự hình thành của bong bóng tài sản. Cuộc
khủng hoảng năm 1997 bộc lộ mức độ đầu tư quá mức vào các bất động sản
có tính đầu cơ ở Thái-lan và In-đô-nê-xia. Cuộc khủng hoảng này cũng làm
lộ rõ sự giả dối có tính hệ thống trong quản trị nội bộ công ty và
trong các bảng cân đối tài khoản của ngân hàng ở Thái-lan và
In-đô-nê-xia - cả hai là hậu quả của việc các cơ quan chức năng ở hai
nước này đã thất bại trong việc ban hành và thực thi những quy tắc điều
tiết cần thiết. Cũng cần phải nói thêm là cuộc khủng hoảng 1997 chỉ là
một sự kiện trong một chuỗi liên tiếp các cuộc khủng hoảng ở Châu Mỹ
La-tinh, Bắc Mỹ, Châu Âu, và Châu Phi với cùng một nguyên nhân, đó là sự
liên kết giữa chính sách tự do hóa tài chính quá ư bất cẩn mà hậu quả
là những cuộc khủng hoảng tài chính xảy ra sau đó.
Chức năng cơ bản của một
hệ thống tài chính là làm cầu nối giữa tiết kiệm và đầu tư. Thị trường
là công cụ hữu hiệu để khuyến khích tiết kiệm, sau đó dẫn truyền các
khoản tiết kiệm này tới các hoạt động đầu tư mang lại suất sinh lời cao
nhất. Tuy nhiên, cần lưu ý rằng không như các loại hàng hóa thông thường
khác, tiền là một loại hàng hóa đặc biệt. Thị trường tài chính ( bao
gồm thị trường vốn và thị trường tiền tệ ), phụ thuộc rất nhiều vào niềm
tin của các tác nhân tham gia thị trường, vào sự minh bạch và đầy đủ về
thông tin, và vào khả năng thực thi các quy định pháp luật về điều tiết
và quản lý thị trường của nhà nước. Hơn thế, đầu tư là một hoạt động
rủi ro và phụ thuộc rất nhiều vào các điều kiện thực tế cũng như kỳ vọng
trên thị trường. Chính vì những lý do này mà nhà nước đóng một vai trò
then chốt trong việc điều tiết thị trường để giảm thiểu những rủi ro có
tính hệ thống. Chẳng hạn như Đài Loan đã ban hành những quy định nghiêm
ngặt về hoạt động tích luỹ của cải thông qua việc sở hữu đất đai và đầu
cơ tài chính. Chính phủ Đài Loan và Hàn Quốc còn ngăn cấm các tập đoàn
công nghiệp mở ngân hàng, chống lại việc sáp nhập các thế lực tài chính
và công nghiệp, mặc dù những chính sách này ở Hàn Quốc sau đó bị các
chaebol phá dỡ. Việc tăng lợi nhuận của các tập đoàn công nghiệp chủ yếu
thông qua nỗ lực tăng năng suất và sức cạnh tranh chứ không phải thông
qua các hoạt động tài chính hay đầu cơ.
5. Hiệu năng của Nhà nước
Các nước Đông Á, trừ Trung Quốc, đã thành công trong việc xây dựng các nhà nước hiệu quả với một số đặc điểm chung như sau:
- Thứ nhất, như đã thảo
luận ở các phần trên, nhờ vào một số lý do có tính lịch sử, các nước này
tạo ra được một sự cách ly giữa các nhà làm chính sách và các nhóm lợi
ích đặc biệt, nhất là đối với những nhóm cản trở phát triển công nghiệp
nhanh và bền vững. Sự “tự chủ” của Chính phủ các nước Đông Á cho phép họ
thúc đẩy tích lũy vốn và đầu tư mà không bị chi phối và thao túng bởi
các tập đoàn kinh tế.
- Thứ hai, những nhân tố
cơ bản được xây dựng một cách đúng đắn ngay từ ban đầu. Chính phủ xây
dựng cơ sở hạ tầng kinh tế, đầu tư thích đáng cho giáo dục, y tế, và an
ninh công cộng với một mức chi phí chấp nhận được, đồng thời thỏa mạn
được kỳ vọng của nhân dân về chất lượng. Kinh tế vĩ mô ở các nước này
được điều hành một cách thận trọng bởi những nhà chuyên môn thực sự,
trong đó mục tiêu phát triển chung của đất nước luôn được đặt lên hàng
đầu. Đối chiếu lại với kinh nghiệm gần đây của Việt Nam, ngoại trừ an
ninh và ổn định chính trị thì người dân tương đối thất vọng đối với các
dịch vụ thiết yếu. Đồng thời, uy tín khó khăn lắm mới có được của nhà
nước trên phương diện quản lý vĩ mô đang dần bị xói mòn vì một số sai
lầm do không theo kịp được với sự phức tạp ngày càng tăng của nền kinh
tế.
- Thứ ba, các nước Đông Á
cũng chứng minh được rằng họ có thể tạo ra những quyết tâm chính trị
mạnh mẽ để thay đổi khi cần thiết. Hàn Quốc đã phản ứng một cách mạnh mẽ
trước những yếu kém trong cấu trúc nền kinh tế mà họ nhận ra được từ
cuộc khủng hoảng 1997 và sau đó đã trỗi dậy vững vàng hơn.
- Thứ tư, Chính phủ các
nước Đông Á chủ trương thượng tôn pháp luật, trong đó hệ thống tư pháp
không chịu sự chi phối của các thế lực chính trị có tính đảng phái.
Sing-ga-po, Hồng Kông là những quốc gia Đông Nam Á đầu tiên dành ưu tiên
cho việc củng cố hệ thống luật pháp. Chính điều này đã tạo ra một môi
trường thuận lợi, khuyến khích giao dịch kinh tế và đầu tư. Đồng thời,
việc đề cao thượng tôn pháp luật cũng là vũ khí then chốt để chống tham
nhũng.
- Thứ năm, các nhà lãnh
đạo của các nước Đông Á ra quyết định dựa trên những phân tích chính
sách có chất lượng và kịp thời. Họ cũng khuyến khích những tranh luận
thẳng thắn và cởi mở trong nội bộ Chính phủ, giữa những nhà khoa học và
trong giới kinh doanh về nội dung và đường hướng của chính sách kinh tế.
Kết quả ở các nước Đông
Nam Á không đồng nhất. Phi-líp-pin là một trường hợp cực đoan. Vào những
năm 1950, Phi-líp-pin được coi là quốc gia có tiềm năng kinh tế lớn
nhất Đông Nam Á. Thế nhưng hệ thống chính trị của Phi-líp-pin lại bị
thao túng bởi một nhóm chính trị gia nhỏ, những người kiếm tiền chủ yếu
bằng việc kiểm soát đất đai và các ngành công nghiệp được bảo hộ chặt
chẽ. Các tập đoàn lớn liên kết với nhau theo chiều dọc không thể cạnh
tranh trên thị trường quốc tế đã lợi dụng mối quan hệ với nhà nước để
duy trì vị thế độc tôn trên thị trường nội địa. Mối liên kết đồng minh
của các chính trị gia với những nhóm lợi ích đặc biệt gây nên nhiều tổn
thất cho phát triển kinh tế và cho công chúng nói chung. Mặc dù
Phi-líp-pin có một số trường đại học tốt và người dân có học vấn tương
đối cao, thế nhưng mấy thập kỷ tăng trưởng chậm, sự suy thoái về môi
trường và tham nhũng đã biến quốc gia đầy tiềm năng này thành một nơi
xuất khẩu lao động có kỹ năng chủ yếu của thế giới. Các nước Đông Nam Á
thường thất bại trong việc tạo nên quyết tâm cần thiết để thực hiện các
cải cách khó khăn về mặt chính trị. Đây cũng là lo ngại của nhiều chuyên
gia vì những vấn đề có tính cấu trúc nội tại của nhiều nền kinh tế Đông
Nam Á sau khủng hoảng 1997 vẫn chưa được giải quyết một cách triệt để.
Lịch sử phát triển của
Đông Á không hoàn hảo. Ngay cả những nước thành công nhất cũng thỉnh
thoảng mắc sai lầm. Chẳng hạn như Trung Quốc đang phải đối đầu với những
thách thức to lớn như kiểm soát nạn tham nhũng lan tràn, đô thị hóa hỗn
loạn, môi trường suy thoái, và bất bình đẳng kinh tế tăng nhanh. Thêm
vào đó, thế giới ngày nay đã trải qua nhiều đổi thay quan trọng so với
thời kỳ Nhật Bản, Đài Loan, Hàn Quốc, Hồng Kông, và Sing-ga-po bắt đầu
tăng tốc quá trình công nghiệp hóa. Ngày nay, quy tắc của Tổ chức Thương
mại Quốc tế không cho phép các nước bảo hộ các ngành công nghiệp non
trẻ bằng các biện pháp thuế quan và phi thuế quan như trước nữa. Ngay cả
khi giả sử rằng các nước Đông Nam Á được phép thực hiện những chính
sách bảo hộ này thì nhiều khả năng là chúng cũng sẽ không vận hành theo
cùng một cách như trước.20 Những thay đổi trong hoạt động kinh doanh
toàn cầu cuối thế kỷ 20 và đầu thế kỷ 21 khiến những mô hình cũ này trở
nên lỗi thời. Câu hỏi của ngày hôm nay không còn là liệu một quốc gia có
thể đi từ việc sản xuất áo sơ-mi lên sản suất thép rồi ô tô hay không.
Ngày nay, trên thế giới chỉ còn một số rất ít các hãng sản xuất ô tô độc
lập, và thách thức đối với các nước công nghiệp hóa muộn là làm thế nào
để kết nối với những hệ thống sản xuất toàn cầu hiện hữu trên cơ sở
giảm giá thành, tăng năng suất và cải tiến kỹ thuật. Bảo hộ thương mại
không phải là một công cụ hữu hiệu để đạt được mục tiêu này. Hơn nữa, sự
thay đổi hệ thống tiền tệ quốc tế thời kỳ hậu Bretton Woods đã hạn chế
phạm vi hoạt động của chính sách tỷ giá hối đoái. Thêm vào đó, đầu tư
trực tiếp nước ngoài FDI ngày càng đóng vai trò quan trọng đối với các
nước đang phát triển, cho phép các nước khai thác lợi thế này thông qua
những chính sách công nghiệp của mình. Chúng tôi sẽ phân tích rõ hơn nội
dung này ở phần tiếp theo của bài viết.
Liệu Trung Quốc sẽ đi
theo con đường của Đông Á hay Đông Nam Á ? Một phần tư thế kỷ tăng
trưởng nhanh, cùng với vị trí địa lý và truyền thống văn hóa có vẻ như
đảm bảo rằng Trung Quốc đang nằm trong nhóm các nước Đông Á, mặc dù là
một nước đi sau. Tuy nhiên, bên cạnh những vấn đề cố hữu như tham nhũng,
môi trường, dịch vụ y tế thì những thách thức mới về thành thị - nông
thôn, trung ương - địa phương, và mức độ bất công bằng là những vấn đề
mà Trung Quốc buộc phải giải quyết. Tùy thuộc vào mức độ hiệu quả của
chính phủ Trung Quốc trong việc giải quyết các vấn đề này mà quỹ đạo
tăng trưởng của Trung Quốc sẽ được tiếp tục hay sẽ bị suy giảm. Bên cạnh
đó, quy mô là một nhân tố quan trọng đối với Trung Quốc. Mặc dù Trung
Quốc là một quốc gia trung ương tập quyền, nhưng trên thực tế các tỉnh
của nó với quy mô về diện tích, dân số, và tiềm lực kinh tế nhiều khi
còn lớn hơn các quốc gia khác trong khu vực đang là một đe dọa làm xói
mòn quyền lực của trung ương. Quy mô lớn vừa mang lại cơ hội vừa tạo ra
thách thức cho Trung Quốc và là một nhân tố quan trọng định hình nên
chính sách của nước này. Ở Châu Á, chỉ có Ấn-Độ là nước có sự tương đồng
với Trung Quốc về khía cạnh quy mô này.
Mức độ chuyển hóa của hệ
thống kinh tế thế giới kể từ sự trỗi dậy của các nước Đông Á trong giai
đoạn 1960 - 1990 có những hệ lụy quan trọng đối với Việt Nam ngày hôm
nay. Trong phần tiếp theo chúng tôi sẽ chứng minh rằng Việt Nam đang
đứng trước nguy cơ lặp lại những thất bại lớn nhất của các nước Đông Nam
Á và Đông Á.
6. Công bằng
Suy đến cùng thì mục tiêu
của mọi chính sách phát triển là nhằm kiến tạo một xã hội công bằng và
thịnh vượng. Một trong những đặc điểm quan trọng của mô hình Đông Á là
sự tăng trưởng nhanh về kinh tế được kết hợp với sự phân phối thu nhập
tương đối đồng đều. Ngay cả khi đã đạt được mức thu nhập trên đầu người
cao như hiện nay thì phân phối thu nhập ở Hàn Quốc và Đài Loan cũng đồng
đều hơn so với Ma-lay-xia, Phi-lip-pin, Thái-lan, Sing-ga-po và Việt
Nam. Tuy nhiên, những nước Đông Nam Á này vẫn có mức phân phố thu nhập
đồng đều hơn so với các nước ở Châu Phi và Châu Mỹ La-tinh. Mặc dù vậy,
bất bình đẳng về thu nhập vẫn tồn tại ở các nước Đông Nam Á trên cả ba
phương diện quan trọng của chính sách phát triển con người, đó là giáo
dục, y tế, và lưới an sinh xã hội. Học vấn và sức khỏe là hai điều kiện
thiết yếu để một người trở thành thành viên có ích cho xã hội. Lưới an
sinh xã hội bảo vệ những bộ phận dễ bị tổn thương nhất của xã hội, như
những người nghèo ở nông thôn và thành thị, khỏi những cú sốc hay thăng
trầm của nền kinh tế toàn cầu. Cần nhấn mạnh thêm rằng cho đến tận gần
đây, các nước Đông Á nhìn chung cũng chưa cung cấp cho người dân của
mình những chương trình bảo hiểm xã hội hào phóng. Tuy thế, như đã nói ở
trên, các nước này đã đạt được một mức độ công bằng xã hội cao do ngay
từ đầu những nhân tố cơ bản đã được xây dựng một cách đúng đắn, trong đó
quan trọng nhất là chất lượng giáo dục và y tế công cộng rất tốt.
Chất lượng giáo dục thấp
không chỉ kìm hãm sự phát triển của quốc gia mà nó còn gây ra và duy trì
sự bất công bằng. Những gia đình khá giả cố gắng tạo điều kiện cho con
cái họ có được một nền học vấn tốt và những kỹ năng khan hiếm một cách
tương đối, nhờ vậy sau này tìm được việc làm với mức lương cao hơn. Các
gia đình nghèo hơn không thể cho con em mình đi du học hay học ở những
trường hàng đầu trong nước, và vì vậy mức độ sẵn sàng cho thị trường lao
động kém hơn và phải nhận mức lương thấp hơn. Như vậy, thất bại của hệ
thống trường phổ thông và đại học của nhiều nước Đông Nam Á đã gây nên
di hại lâu dài cho sự bình đẳng trong xã hội. Ở Việt Nam, nhờ giáo dục
phổ thông được mở rộng, một bộ phận lớn dân cư đã chuyển từ mức thu nhập
rất thấp lên mức thu nhập trung bình thấp một cách khá nhanh chóng.
Y tế công cộng vừa là một
nhân tố cấu thành nên phúc lợi, đồng thời có ảnh hưởng quan trọng đối
với năng suất của lao động và an sinh của người dân. Nếu trong gia đình
có một người ốm thì cả nhà sẽ bị ảnh hưởng không chỉ vì bị mất một nguồn
thu nhập mà còn phải trả viện phí, nhiều khi rất cao so với thu nhập
bình thường. Một hệ thống y tế quá đắt đỏ hoặc có chất lượng dịch vụ kém
đẩy những người không may mắn vào hoàn cảnh túng quẫn và buộc con em họ
không được tiếp tục đến trường. Trong khi hầu hết các nước ở Châu Á đã
đưa tuổi thọ bình quân lên trên 70 tuổi, chi phí khám chữa bệnh vẫn còn
là một nỗi kinh hoàng đối với nhiều người có mức thu nhập thấp và trung
bình.
Chìa khóa để cải thiện
công bằng về mặt kinh tế là tạo điều kiện cho công nhân chuyển từ việc
làm thu nhập thấp sang việc làm thu nhập cao hơn. Đối với người nông
dân, điều này có nghĩa là bỏ thửa ruộng manh mún để chuyển sang khu vực
phi nông nghiệp, thường là trên thành phố. Thế nhưng nếu thành phố lại
bụi bặm, đường xá tắc nghẽn, nhà cửa khó khăn, giá cả đắt đỏ thì cuộc
sống của những người di cư sẽ trở nên vô cùng khó khăn. Thành công trong
công tác quản lý đất đai, đô thị hóa và tạo công ăn việc làm mới ở khu
vực đô thị sẽ tạo điều kiện cho quá trình di cư được thuận lợi và suôn
sẻ. Còn nếu thất bại thì hệ quả sẽ là bệnh tật, căng thẳng, bức xúc, và
bất ổn xã hội.
Một trong những khía cạnh
đáng thất vọng nhất trong sự phát triển của các nước Đông Nam Á là việc
người giàu tránh không phải trả những khoản thuế được coi là hợp lý và ở
mức độ rất phải chăng. Nhiều người trở nên giàu kếch xù nhờ đầu cơ đất
đai nhưng lại chỉ phải đóng một khoản thuế bất động sản có tính tượng
trưng, hoặc thậm chí hoàn toàn không phải đóng thuế. Không những thế,
nhiều người giàu còn trốn tránh được thuế thu nhập cá nhân. Khi những
nguồn thu quan trọng của ngân sách bị xói mòn thì nhà nước sẽ không đủ
tiền để tài trợ cho các dịch vụ công. Chi tiêu của chính phủ ở Trung
Quốc chỉ phiếm 11% GDP, trong khi con số này của các nước Đông Nam Á là
khoảng 15 - 20% - trừ Việt Nam có mức chi tiêu khá cao (28% GDP) nhờ vào
nguồn thu từ dầu mỏ. Đây là một lĩnh vực trong đó Việt Nam chi đủ,
nhưng không phải lúc nào các khoản chi này cũng được thực hiện một cách
khôn ngoan.
Khía cạnh cuối cùng của
phân phối thu nhập công bằng liên quan đến đất đai. Ở Phi-lip-pin, trong
khi nhiều người lao động không có lấy một tấc đất cắm rùi, thì một số
ít người khác lại sở hữu rất nhiều đất. Hiện tượng này cũng xuất hiện ở
một số vùng của In-đô-nê-xia do mật độ dân cư quá cao và sự thâu tóm đất
đai của một số “đại gia” có mối quan hệ gần gũi với giới quan chức.
Phân phối đất đai ở Thái-lan và Ma-lay-xia cũng không thật công bằng. Ở
Việt Nam và Trung Quốc, mặc dù phân phối đất ban đầu khá công bằng nhưng
sự công bằng này đang bị phá vỡ một cách nhanh chóng do quá trình
chuyển đổi từ đất nông nghiệp sang đất công nghiệp và đô thị. Quá trình
này đã làm một số người kể cả quan chức nhà nước giàu lên vô cùng nhanh
chóng, trong khi khiến nhiều nông dân thực sự trở thành “vô sản” và ngân
sách nhà nước thì không những không được cải thiện mà còn thất thoát
thêm do chi phí đền bù. Về thực chất, đây là quá trình chuyển đổi và
phân phối lại ruộng đất, trong đó địa tô được chuyển sang tay một số cá
nhân có thế lực kinh tế và quyền lực chính trị, trong số đó không ít
người là quan chức của chính phủ. Điều tương tự đã không xảy ra ở Đài
Loan và Hàn Quốc. Trong quá trình tổ chức lại đất nông nghiệp ở hai nước
này, nông dân có thể bán đất của mình khi họ muốn với mức giá công bằng
chứ không bị cưỡng bức phải tái định cư và nhận tiền đền bù thấp hơn
giá trị thực của đất.23 Rõ ràng là, làm một người nông dân không có
ruộng sẽ rất khó khăn, đặc biệt khi bị thất học và không có tay nghề. Vì
vậy, phân phối đất rất không đồng đều sẽ dẫn tới bất bình đẳng về phân
phối thu nhập, nhất là khi giáo dục và y tế cũng trong tình trạng thiếu
thốn.
Về mặt tổng thể, kinh
nghiệm của các nước Đông Á cho thấy khả năng tạo công ăn việc làm với
năng suất và mức lương ngày một cao hơn cho tất cả mọi lao động là chìa
khóa cho công bằng. Đài Loan và Hàn Quốc đã rất thành công trong việc
thâm nhập thị trường xuất khẩu và phát triển các ngành công nghiệp mới.
Chính sự công nghiệp hóa nhanh này đã tạo ra hàng triệu việc làm, và do
vậy tạo ra nguồn thu nhập ổn định cho lực lượng công nhân có kỹ năng và
bán kỹ năng ngày càng trở nên đông đảo. Trong quá trình công nghiệp hóa,
mỗi khi nền kinh tế của Hàn Quốc và Đài Loan tăng trưởng thêm 1% thì
nền kinh tế lại tạo thêm được từ 0,7 đến 0,8% việc làm mới. Đồng thời
một nhân tố then chốt trong quá trình này là đại đa số người dân ở cả
Đài Loan và Hàn Quốc đều có khả năng tiếp cận đối với giáo dục có chất
lượng. Bên cạnh đó, hệ thống giáo dục - đào tạo ở hai nước này rất chú
trọng tới hoạt động dạy nghề và rèn luyện kỹ năng để đáp ứng nhu cầu của
các doanh nghiệp chế tạo đang ngày một lớn mạnh. Hệ thống y tế với chi
phí vừa phải ở Đài Loan và Hàn Quốc đã giúp nhiều gia đình tránh được
bẫy nghèo do chi phí y tế quá cao và mất thu nhập khi gia đình có người
ốm.
Phần 2. Trung Quốc: ý nghĩa xã hội của tăng trưởng
III. Trung Quốc ngày nay
Theo nhiều cách khác
nhau, Trung Quốc có vẻ như là một mô hình để Việt Nam học tập. Tương tự
như Việt Nam, Trung Quốc là một nước chuyển đổi từ nền kinh tế kế hoạch
hóa tập trung sang nền kinh tế thị trường, chỉ khác là Trung Quốc chuyển
đổi sớm hơn Việt Nam gần một thập kỷ. Thế nhưng liệu nên coi Trung Quốc
là một trường hợp của Đông Á hay của Đông Nam Á ? Hay Trung Quốc là một
trường hợp đặc biệt và nếu như vậy liệu thì Trung Quốc có phải là một
“tấm gương thần” mà mỗi khi muốn biết trước tương lai của mình Việt Nam
có thể soi vào? Trên phương diện các vấn đề chuyển đổi như sự trở lại
với sản xuất nông nghiệp hộ gia đình, những vấn đề liên quan tới cải
cách doanh nghiệp nhà nước, và những khó khăn trong quá trình xây dựng
nền tài chính hiện đại và lành mạnh, có nhiều điều Việt Nam có thể học
từ kinh nghiệm của Trung Quốc. Trung Quốc cũng đã rất thành công trong
việc xây dựng một nhóm trường đại học và viện nghiên cứu tinh hoa. Ngày
nay, những trường đại học tốt nhất của Trung Quốc đang thực hiện nhiều
nghiên cứu có tính tiên phong và ngày càng xây dựng được những mối liên
kết hiệu quả với khu vực công nghiệp. Tuy nhiên, trong một số lĩnh vục
khác, Trung Quốc tỏ ra rất đặc biệt và do vậy, kinh nghiệm của Trung
Quốc trong những lĩnh vực này tỏ ra không thích hợp với Việt Nam. Phần
này sẽ chứng minh rằng bản thân chính phủ Trung Quốc cũng đã đi đến kết
luận rằng chiến lược phát triển của Trung Quốc đã thất bại trong một số
khía cạnh quan trọng, và do vậy cần được điều chỉnh một cách cơ bản.
Bản chất thành công của
các nước Đông Á nằm ở khả năng của những nước này trong việc phát triển
những nền kinh tế có tính cạnh tranh quốc tế. Nhật Bản, Hàn Quốc, Đài
Loan, đều đã từng thực hiện chính sách hỗ trợ các ngành công nghiệp then
chốt non trẻ, thế nhưng sự hỗ trợ này chỉ kéo dài trong một thời gian
ngắn, và sau đó các ngành công nghiệp này phải tự đứng trên đôi chân của
chính mình và phải có khả năng xuất khẩu. Chính sức ép phải có khả năng
cạnh tranh quốc tế là động lực thúc đẩy tăng trưởng năng suất và GDP. Ở
khía cạnh này, có thể coi Trung Quốc là một nước Đông Á vì Trung Quốc
cũng đã thành công trong việc khuyến khích xuất khẩu các sản phẩm chế
tạo mà không cần sử dụng những biện pháp bảo hộ các ngành công nghiệp
non trẻ (đã từng đóng vai trò quan trọng trong tăng trưởng xuất khẩu ở
một số quốc gia Đông Á khác) theo những quy định mới của WTO. Trên thực
tế, Trung Quốc bắt đầu thực hiện những biện pháp tự do hóa thương mại
như thế này một cách có ý thức thậm chí từ trước khi gia nhập WTO để gây
sức ép đối với các Doanh Nghiệp công nghiệp nhà nước kém hiệu quả. Ở
góc độ này, kinh nghiệm của Trung Quốc thực sự có ích cho Việt Nam, nhất
là khi Việt Nam ngày nay đã trở thành thành viên của WTO và giống như
Trung Quốc, không thể sử dụng các biện pháp bảo hộ như các nước Đông Á
đã từng sử dụng trước đây.
Liệu Trung Quốc sẽ đi
theo con đường của Đông Á hay Đông Nam Á ? Ba thập kỷ tăng trưởng nhanh,
cùng với vị trí địa lý và truyền thống văn hóa có vẻ như đảm bảo rằng
Trung Quốc đang nằm trong nhóm các nước Đông Á, mặc dù là một nước đi
sau. Tuy nhiên, một số nước Đông Nam Á như Thái-lan và In-đô-nê-xia cũng
đã từng tăng trưởng rất nhanh trong thời kỳ tiền khủng hoảng 1997-1998.
Trên thực tế, nếu so sánh Trung Quốc với các nước Đông Á khác như Nhật
Bản Hàn Quốc và Đài Loan thì ngay lập tức chúng ta sẽ thấy những khác
biệt rõ ràng về kinh tế, chính trị, và xã hội. Nhưng khi so sánh Trung
Quốc với các nước Đông Nam Á thì lại thấy có nhiều điểm tương đồng,
chẳng hạn như sự can thiệp sâu của chính phủ vào nền kinh tế, tham
nhũng, thiếu đầu tư của nhà nước cho giáo dục và sự gia tăng bất bình
đẳng. Kinh nghiệm cải cách ở Trung Quốc cho thấy quốc gia này chỉ thành
công ở trong các lĩnh vực mà tại đó họ cương quyết loại bỏ những di sản
tiêu cực của hệ thống kế hoạch hóa tập trung, đồng thời không lặp lại
những sai lầm của các nước Đông Nam Á. Chẳng hạn như, khu vực kinh tế
ngoài quốc doanh của Trung Quốc có suất sinh lợi của đầu tư cao nhất và
tạo ra gần như toàn bộ việc làm mới cho nền kinh tế; việc chấm dứt cơ
chế hai giá đã loại trừ được một kênh tham những phổ biến, và tiến trình
hội nhập vào nền kinh tế toàn cầu đã giúp tăng cường tính kỷ luật cho
các Doanh Nghiệp Nhà Nước.
Quy mô to lớn của dân số
và những đặc thù của lịch sử Trung Quốc làm cho nó khác một cách cơ bản
so với hầu hết các khuôn mẫu có sẵn. Điều này có nghĩa là, mặc dù Trung
Quốc hiện đang rất thành công về tăng trưởng kinh tế và mặc dù Trung
Quốc và việt Nam cùng chia sẻ nhiều yếu tố văn hóa và lịch sử nhưng Việt
Nam cũng cần rất thận trọng và tỉnh táo khi tham khảo mô hình phát
triển của Trung Quốc. Nguồn tham khảo thích hợp hơn đối với Việt Nam có
lẽ là kinh nghiệm của một số tỉnh cụ thể như Chiết Giang và Quảng Đông,
mà trên thực tế, những kinh nghiệm này rất gần gũi với mô hình của các
nước Đông Á. Cụ thể là: hạn chế sự can thiệp của nhà nước, đề cao vai
trò của khu vực tư nhân trong tăng trưởng và tạo việc làm, và hội nhập
thương mại quốc tế mạnh mẽ.
Thực tiễn phát triển của
Trung Quốc trong mấy chục năm qua cho thấy, vai trò đầu tàu trong việc
tạo công ăn việc làm ở khu vực đô thị của Doanh Nghiệp Nhà Nước đã mất
đi và sẽ vĩnh viễn không bao giờ trở lại. Mặc dù tốc độ tạo việc làm mới
có tăng nhưng vẫn thấp hơn nhiều so với trước vì giờ đây doanh nghiệp
chịu sức ép phải trở nên hiệu quả hơn. Cụ thể là, theo dự đoán, tốc độ
tăng trưởng việc làm trong thập kỷ tới ở Trung Quốc sẽ vào khoảng
1,4%/năm, tuy có tăng đôi chút so với tốc độ 1,1% năm trong những năm
1990, nhưng vẫn thấp hơn hẳn so với tốc độ 4,2% trong những năm 1980.
Làm thế nào để tạo ra
nhiều việc làm mới sẽ là một trong những ưu tiên, đồng thời là mối lo
lắng lớn nhất của lãnh đạo Trung Quốc trong thập kỷ tới. Số liệu chính
thức của Trung tâm Nghiên cứu Phát triển cho biết hiện nay, mỗi năm có
khoảng 24 triệu người Trung Quốc ( bao gồm các sinh viên mới ra trường
và lao động di cư ) gia nhập thị trường lao động, và con số này sẽ còn
tăng lên trong 20-30 năm tới. Trong khi đó, thị trường lao động của
Trung Quốc hiện chỉ hấp thụ được khoảng 10-12 triệu lao động mới mỗi
năm. Nghịch lý hiện nay của thị trường lao động ở Trung Quốc nằm ở chỗ,
trong khi sức ép về tạo việc làm rất lớn, trong khi khu vực kinh tế nhà
nước và tập thể ( hai nguồn tạo việc làm chính trong quá khứ ) đang phải
sa thải công nhân, thì khu vục có tiềm năng lớn nhất trong việc giải
tỏa sức ép về việc làm lại không được tạo điều kiện thích hợp để phát
triển, chủ yếu là do sự kỳ thị sẵn có của nhà nước đối với khu vực này.
Những xu thế này là nguồn gốc gây nên bất ổn định ở Trung Quốc. Mức độ
thực tế của tình trạng bất ổn định này tùy thuộc vào tốc độ tăng trưởng
trong tương lai của nền kinh tế, vào khả năng tạo công ăn việc làm của
khu vực ngoài nhà nước, và vào năng lực của chính phủ trong việc kiểm
soát tình hình.
Giải pháp tốt nhất cho
vấn đề việc làm ở Trung Quốc là phát triển khu vực dịch vụ vì hiện nay,
tỷ lệ việc làm trong khu vục này ở Trung Quốc là tương đối thấp so với
các nước có mức phát triển tương đương. Nếu khu vực này được mở cửa rộng
rãi hơn cho các nhà đầu tư nước ngoài thì có thể tạo thêm 40-50 triệu
việc làm. Một giải pháp khác là phát triển khu vực dân doanh. Về mặt địa
lý, các doanh nghiệp dân doanh của Trung Quốc tập trung chủ yếu ở các
tỉnh ven biển. Riêng 5 tỉnh, thành phố Giang Tô, Quảng Đông, Chiết
Giang, Thượng Hải, và Bắc Kinh đã chiếm tới 54% số doanh nghiệp dân
doanh, gấp hơn 4 lần số doanh nghiệp dân doanh của tất cả các tỉnh miền
Tây cộng lại. Phát triển kinh tế dân doanh cũng là một biện pháp để cải
thiện kinh tế địa phương vì theo số liệu thống kê, tỉ lệ doanh nghiệp
dân doanh của một địa phương càng lớn thì mức sống trung bình của người
dân ở địa phương ấy càng cao.
Tại Đại hội Đảng khóa
XVII, các nhà lãnh đạo cao cấp của Trung Quốc nhận định rằng mô hình
tăng trưởng thành công trong quá khứ không còn thích hợp cho giai đoạn
phát triển sắp tới của đất nước và vì vậy cần có những điều chỉnh quan
trọng. Tổng bí thư Hồ Cẩm Đào đưa ra khái niệm “phát triển khoa học”
nhằm nhấn mạnh yếu tố bền vững của tăng trưởng như là một sự kết hợp của
việc nâng cao hiệu quả sử dụng năng lượng, giảm ô nhiễm môi trường, và
tăng cường công bằng xã hội. Tình trạng gia tăng bất bình đẳng, đặc biệt
giữa khu vực nông thôn và thành thị là một sản phẩm phái sinh của quá
trình cải cách. Để đạt mục tiêu tăng trưởng, Trung Quốc cần phải tạo ra
cầu để từ đó thúc đẩy sản xuất. Trong thập kỷ vừa qua, hai động cơ tăng
trưởng của Trung Quốc là đầu tư của nhà nước và suất siêu, bên cạnh đó
là tiêu dùng. Nếu chúng ta nhìn vào tương lai thì thấy mặc dù đầu tư,
đặc biệt là đầu tư cơ sở hạ tầng và công nghiệp vẫn tiếp tục đóng một
vai trò quan trọng, nhưng với tỉ lệ đầu tư đã quá cao như hiện nay,
Trung Quốc sẽ khó có thể tăng thêm đầu tư công một cách đáng kể. Với quy
mô hiện tại thì xuất khẩu của Trung Quốc vẫn có thể tiếp tục mở rộng,
tuy nhiên tốc độ này rồi cũng sẽ phải giảm dần. Tỉ lệ giữa kim ngạch
ngoại thương và GDP hiện nay của Trung Quốc đã lên tới gần 70%, một tỉ
lệ rất cao đối với một nền kinh tế lớn như Trung Quốc. Đồng thời, vì
nhập khẩu cũng sẽ phải tăng lên để đáp ứng nhu cầu của sản xuất nên
thặng dư thương mại của Trung Quốc cũng sẽ giảm dần.
Kết quả là tiêu dùng trở
thành động lực tăng trưởng chủ yếu của nền kinh tế. Đến lượt mình, sự mở
rộng tiêu dùng lại bị giới hạn bởi tỉ lệ tiết kiệm rất cao của người
dân vì họ muốn phòng trường hợp gia đình có người ốm, con cái đi học,
hay phải chi các khoản đột xuất khác. Tỉ lệ tiết kiệm của Trung Quốc
tăng từ 26% năm 1995 lên 43% năm 2004 và vẫn còn có thể tiếp tục tăng,
trong khi tỉ lệ tiết kiệm ở các nước OECD chỉ vào khoảng 10% ( với Mỹ là
một ngoại lệ với tỉ lệ tiết kiệm chưa tới 1% ). Sing-ga-po cũng có tỉ
lệ tiết kiệm xấp xỉ với Trung Quốc, nhưng khác biệt lớn giữa hai quốc
gia này là tiết kiệm của Sing-ga-po bao gồm cả những khoản đóng góp bắt
buộc vào chương trình an ninh xã hội.
Bên cạnh thực tế là các
nguồn tăng trưởng chính của Trung Quốc bao gồm đầu tư công, xuất siêu,
và tiêu dùng ít có khả năng mở rộng thêm thì tăng trưởng của Trung Quốc
còn bị giới hạn bởi một số yếu tố khác như dân số đang già đi, tài
nguyên nước và năng lượng ngày càng trở nên khan hiếm và đắt đỏ, và ô
nhiễm. Tình hình ô nhiễm ở Trung Quốc đang xấu đi một cách trầm trọng,
đặc biệt là ô nhiễm nước và không khí. Hai phần ba số thành phố của
Trung Quốc không đạt tiêu chuẩn chất lượng không khí và 10% số vụ tử
vong của người lớn ở Thượng Hải có nguyên nhân từ ô nhiễm không khí. Để
khắc phục khó khăn về năng lượng, chính phủ Trung Quốc đã đặt ra mục
tiêu giảm lượng tiêu thụ điện 20% cho mỗi một đơn vị tăng trưởng - một
mục tiêu có lẽ là quá xa vời.
Cải cách ở Trung Quốc bắt
đầu với những thay đổi lớn lao về thể chế, trong đó phải kể đến sự xóa
bỏ cơ chế nông trại hợp tác xã để chuyển sang cơ chế “khoán hộ gia
đình”, một trong những thể chế bị nhiều nhà lãnh đạo đảng và nhà nước
Trung Quốc lúc đó phản đối kịch liệt. Thay đổi này dẫn tới hai hệ quả:
thứ nhất, nó làm tăng nhu cầu về vật tư nông nghiệp cho các hộ sản xuất
nhỏ, và thứ hai, một lượng lớn lao động được giải phóng để chuyển sang
các khu vực có năng suất cao hơn. Các doanh nghiệp công nghiệp của nhà
nước đã không thích nghi kịp với những thay đổi này, trong khi các xí
nghiệp hương trấn (TVEs) - một di sản còn lại của thời kỳ công xã - đã
phản ứng kịp thời. Vào thời điểm hoàng kim của mình, các TVES thu hút
tới 120 triệu lao động và tạo ra những khuyến khích kinh tế to lớn. Với
sự thay đổi của giá cả theo hướng có lợi cho các sản phẩm nông nghiệp,
mức sống của người dân được cải thiện, làm tiền đề cho sự tăng trưởng
nhu cầu đối với hàng công nghiệp nhẹ và khoảng cách thành thị - nông
thôn được thu hẹp một cách nhanh chóng. Thế nhưng từ năm 1985 trở đi,
Trung Quốc chủ trương nới rộng giá cánh kéo giữa hàng công nghiệp và
nông nghiệp theo hướng có lợi cho hàng công nghiệp và do vậy, làm giảm
thu nhập và suất sinh lợi của đầu tư trong nông nghiệp. Đồng thời, tăng
trưởng của các doanh nghiệp đầu tư nước ngoài có quy mô lớn bắt đầu cất
cánh ở vùng duyên hải miền Đông. Những doanh nghiệp này thâm dụng vốn
nhiều hơn và có liên kết với thị trường nước ngoài chặt chẽ hơn so với
các TVEs nay đã không còn khả năng điều hòa các cú sốc do dư thừa lao
động trong nông nghiệp nữa. Ngay cả ở những nơi TVEs đã từng thành công
nhất thì nhiều TVES cũng bắt đầu phải giải thể hoặc chuyển thành các
doanh nghiệp dân doanh thực thụ. Khả năng các chính quyền địa phương sử
dụng TVEs nhằm thực hiện các nghĩa vụ xã hội đã suy giảm, và kết quả là
bất bình đẳng gia tăng. Những quy định hành chính nhằm hạn chế nhập cư (
chế độ hộ khẩu ) đã phân chia dân cư đô thị thành hai tầng lớp riêng
biệt, trong đó những người có hộ khẩu được quyền tiếp cận với dịch vụ
công và được hưởng chế độ an sinh xã hội, còn những người mới đến, không
có hộ khẩu, bị từ chối những quyền rất cơ bản này.
Những cư dân mới tới này (
bị coi là dân số “trôi nổi” ) đã giúp đặt nền móng cho sự chuyển mình
của đô thị. Họ làm việc trong các công trường xây dựng mọc lên khắp nơi ở
các đô thị lớn, các cơ sở dịch vụ và doanh nghiệp đầu tư nước ngoài.
Lượng lao động di cư “không hợp pháp” này (ước chừng lên tới 140 triệu)
một mặt đáp ứng nhu cầu lao động gia tăng của các thành phố và làm giảm
chi phí tiền công, nhưng đồng thời cũng tạo ra vô vàn những thách thức
to lớn về mặt xã hội như nghèo đói, đau ốm, đông đúc, và điều kiện sinh
sống có nhiều rủi ro. Về thực chất, những người này đơn thuần chỉ chuyển
từ nhóm hộ nghèo ở nông thôn sang hộ nghèo ở đô thị.
Sự ổn định về thu nhập
của cư dân đô thị cũng ngày càng trở nên bấp bênh vì doanh nghiệp nhà
nước sa thải rất nhiều công nhân và tỉ lệ thất nghiệp của công nhân đô
thị - vốn từng là đối tượng được ưu ái - tăng nhanh. Từ khi bắt đầu cải
cách Doanh Nghiệp Nhà Nước vào đầu những năm 1990 cho đến nay, khoảng 55
triệu công nhân đã phải nghỉ việc. Theo số liệu thống kê chính thức, tỉ
lệ thất nghiệp vào giữa những năm 1990 chỉ là 3% và tăng lên gần 5% vào
năm 2005. Tuy nhiên, theo một số nguồn thông tin độc lập, tỉ lệ thất
nghiệp hiện nay có thể lên tới 12-13%. Bên cạnh đó, tỉ lệ thiểu dụng lao
động cũng xấp xỉ 23%.
Tương tự như cải cách
doanh nghiệp nhà nước, những cải cách trong lĩnh vực giáo dục và y tế
theo đó người sử dụng các dịch vụ này phải đóng phí đã làm xói mòn hệ
thống an sinh xã hội của cả khu vực thành thị và nông thôn. Chi phí y tế
giờ đây đã trở thành một trong những nguyên nhân quan trọng nhất gây
nên tình trạng nghèo khó cùng cực ở Trung Quốc. Hệ thống bảo hiểm y tế
được thực hiện từ năm 2003 chủ yếu chỉ phục vụ những người khá giả sống ở
nông thôn chứ không đem lại lợi ích cho người nghèo, những người cần
được bảo hiểm nhất.
Ở cực kia của phân phối
thu nhập, quá trình cổ phần hóa doanh nghiệp nhà nước mang nặng tính nội
bộ và không minh bạch đã làm cho một số người, trong đó hầu hết là quan
chức chính phủ, ban giám đốc của doanh nghiệp và những người thân cận
với những đối tượng này, trở nên giàu có một cách nhanh chóng. Sự giàu
lên của các nhóm đặc quyền, đặc lợi này không chỉ có tính bất thường đối
với người Trung Quốc, mà nó còn chưa từng xảy ra ở bất kỳ một nước Châu
Á nào khác. Một nghiên cứu đã chỉ ra rằng, 65% trong số 1.500 tỷ đô-la
tài sản thanh khoản ở Trung Quốc nằm trong tay của 0,16% dân số. Không
có gì đáng ngạc nhiên khi vào năm 1995, Trung Quốc còn là một trong
những nước bình đẳng nhất ở Châu Á thì đến năm 2002 đã trở thành một
trong những nước bất bình đẳng nhất.
Tình trạng công nhân bị
sa thải hàng loạt, khan hiếm việc làm ở nông thôn, mức bất bình đẳng
tăng nhanh, chiếm đoạt đất đai trắng trợn của quan chức nhà nước, tệ
nhũng nhiễu cửa quyền của hệ thống hành chính quan liêu - tất cả những
căn bệnh của hệ thống này đã làm đời sống xã hội và chính trị của Trung
Quốc trở nên ngày càng căng thẳng ở cả nông thôn và thành thị. Sự căng
thẳng này đã bộc phát thành các vụ biểu tình của người dân với số lượng
tăng rất nhanh, từ 8.700 vụ năm 1993 lên tới 74,000 vụ năm 2004, tức là
tăng với tốc độ 21,5%/năm - cao gấp đôi tốc độ tăng trưởng của Trung
Quốc, và trung bình mỗi ngày có 203 vụ biểu tình. Về số lượng người tham
gia biểu tình, theo nhà báo Will Hutton, con số này đã tăng từ 740.000
năm 1994 lên 3,7 triệu người năm 2004. Đáng lưu ý là không những số vụ
và số người tham gia biểu tình ngày càng đông, mà quy mô trung bình của
mỗi vụ biểu tình và tính bạo động của chúng cũng ngày càng tăng. Mối
quan hệ giữa giới chủ và công nhân cũng ngày một xấu đi. Nếu như vào năm
1994, ở Trung Quốc chỉ xảy ra 1.909 vụ đình công, thì vào năm 2003, con
số này đã tăng lên thành 22.600 vụ. Mặc dù những con số chính thức này
có thể chưa phản ảnh hết mức độ căng thẳng trong đời sống kinh tế, chính
trị và xã hội của Trung Quốc nhưng chúng đã chứng tỏ một sự rạn nứt
ngày càng sâu sắc trong xã hội.
Chạy theo tăng trưởng,
xem nhẹ phát triển bền vững về mặt xã hội và môi trường, Trung Quốc
không phải là mô hình tốt cho Việt Nam học tập. Nhưng ngay cả sau khi
phải trả những cái giá nhất định về xã hội và môi trường để đạt cho kỳ
được mục tiêu tăng trưởng trong ba thập kỷ liên tục thì quá trình công
nghiệp hóa của Trung Quốc vẫn còn khá “nông”. Mặc dù Trung Quốc là nền
kinh tế lớn thứ 4 thế giới nhưng nó chỉ có 22 công ty trong danh sách
Top 500 của Fortune’s Global. Không những thế, những công ty này đều
thuộc những ngành được bảo hộ cao và thiếu tính cạnh tranh ( dầu khí,
viễn thông, ngân hàng, bảo hiểm, đường sắt, truyền tải điện ). Trung
Quốc cũng không có doanh nghiệp nào nằm trong Top 100 của Business Week,
đồng thời cũng chỉ có 2 doanh nghiệp đa quốc gia thực sự là Lenovo và
Huawei. Tăng trưởng xuất khẩu của Trung Quốc hầu như vẫn dựa vào các
ngành công nghiệp thâm dụng lao động giá rẻ28 và vào các doanh nghiệp
nước ngoài. Theo số liệu của OECD thì các doanh nghiệp FDI chiếm tới 80%
kim ngạch xuất khẩu của ngành điện tử - viễn thông và 55% tổng kim
ngạch xuất khẩu và của Trung Quốc. Cũng bằng chiến lược này, Trung Quốc
đã nâng tỉ trọng kim ngạch ngoại thương của mình (trong tổng giao dịch
ngoại thương của thế giới) từ 4% năm 2000 lên tới 10% năm 2007. Kim
ngạch xuất khẩu vào thị trường Hoa Kỳ năm 2006 là 232,5 tỉ đô-la, chiếm
tới 40% tổng kim ngạch xuất khẩu của Trung Quốc, và tỉ trọng này năm
2007 có thể còn cao hơn nữa.
Cho đến nay Trung Quốc
vẫn chưa thành công trong việc thu hẹp khoảng cách về công nghệ giữa các
doanh nghiệp nhà nước của mình với những công ty hàng đầu của thế giới.
Điều này không chỉ đúng đối với các ngành công nghệ cao như máy tính,
điện tử, dược phẩm mà còn đúng với những ngành có mức độ công nghệ trung
bình như linh kiện ô tô, thép, điện gia dụng. Cho đến nay, Trung Quốc
vẫn chưa có công ty nào nằm trong Top 250 công ty toàn cầu về đầu tư cho
R&D, và không có gì ngạc nhiên khi Trung Quốc chỉ đứng thứ 74 trong
bản xếp hạng của UNCTAD về “Chỉ số Năng lực Sáng tạo”, đứng sau cả
Tajikistan. Tăng trưởng cao trong những năm qua của Trung Quốc được duy
trì không phải nhờ vào cải thiện công nghệ mà là nhờ tỷ lệ đầu tư kỷ lục
lên tới 35-40% GDP. Tuy nhiên, những khoản đầu tư này được phân bổ chủ
yếu cho các doanh nghiệp nhà nước, trong khi các doanh nghiệp tư nhân
vẫn có quy mô nhỏ, trung bình sử dụng 60-70 lao động. Bên cạnh đó, các
doanh nghiệp dân doanh của Trung Quốc thì chủ yếu là công ty nhỏ, có
tuổi thọ ngắn hơn 3 năm. Nguyên nhân của tình trạng này là Trung Quốc đã
kiên trì theo đuổi mục tiêu sở hữu nhà nước nhu là một mục đích tự thân
thay vì sử dụng các tiêu chí về kết quả xuất khẩu, năng lực công nghệ,
hay chất lượng sản phẩm. Về phương diện này, mô thức công nghiệp hóa và
phát triển này của Trung Quốc rất khác so với các nước Đông Á .
Một phần vấn đề của Trung
Quốc nằm ở cơ cấu khuyến khích đối với các quan chức địa phương, theo
đó họ coi doanh nghiệp nhà nước địa phương như những “của quý”. Doanh
nghiệp nhà nước cũng kế thừa tình trạng manh mún từ thời kế hoạch hóa
tập trung. Trong suốt thời gian này, DNNN xây dựng hàng loạt những hoạt
động bổ trợ quy mô nhỏ (tuy là có hiệu quả hơn) xung quanh hoạt động
trọng tâm của mình. Tình trạng manh mún này đã cản trở tiến trình hợp lý
hóa toàn bộ nền công nghiệp, bất chấp cố gắng của các nhà hoạch định
chính sách quốc gia trong việc xây dựng các tập đoàn doanh nghiệp quy mô
lớn theo mô hình chaebol của Hàn Quốc. Một hậu quả khác là sự kém hội
nhập của các thị trường nội địa, và trong nhiều năm, các địa phương giao
thương với quốc tế nhiều hơn là giữa họ với nhau. Tiến trình này cũng
dẫn đến tình trạng tập trung đầu tư nóng một cách thái quá. Tỷ lệ đầu tư
trên GDP duy trì ở mức trên 35% trong gần 13 năm, và thậm chí có một số
năm tỷ lệ này vượt quá 40%. Trong khi đó, cần lưu ý rằng đầu tư trực
tiếp nước ngoài đóng góp hơn 50% hàng xuất khẩu nhưng chỉ chiếm 10% vốn
đầu tư ròng.
Tuy nhiên, rào cản đối
với công nghiệp hóa toàn diện không chỉ nằm ở các yếu tố nội địa. Môi
trường kinh doanh toàn cầu đã thay đổi một cách căn bản từ những năm
1960 đến những năm 1980, khi mà các nước như Đài Loan, Hàn Quốc,
Hồng-Kông và Sing-ga-po bỗng chốc trở thành các nước công nghiệp mới
(NICs) của Châu Á. Hai thập kỷ sáp nhập và mua bán công ty với một tốc
độ chưa từng thấy đã chuyển hóa ngành sản xuất công nghiệp toàn cầu và
thúc đẩy dịch vụ tăng trưởng mạnh mẽ. Sản xuất ngày càng bị chi phối bởi
một số ít các doanh nghiệp toàn cầu đạt được lợi thế kinh tế theo quy
mô thông qua chuỗi cung ứng tích hợp toàn cầu. Công nghệ số đã giúp thúc
đẩy mô thức sản xuất theo mô-đun vì ngày nay công ty thượng nguồn và
các nhân cung ứng và thầu phụ có thể trao đổi các thông số kỹ thuật của
sản phẩm một cách rất nhanh và rẻ. Mặc dù mô thức sản xuất theo mô-đun
đem lại một số cơ hội cho những nước xuất khẩu hàng chế tạo dựa vào lao
động rẻ như Trung Quốc nhưng mô thức này đồng thời lại tạo ra những trở
ngại cho quá trình nâng cấp và học hỏi công nghệ. Trung Quốc cũng phải
tìm cách vượt qua những trở ngại này trong khi không còn được hưởng lợi
thế bảo hộ như các nước NICs trước đây, chẳng hạn như chuyển giao công
nghệ hay tỉ lệ nội địa hóa. Bên cạnh đó, trong thế kỷ trước, Nhật Bản,
Đài Loan và Hàn Quốc cũng đã lợi dụng được những quy định lỏng lẻo hơn
về quyền sở hữu trí tuệ mà nay đã trở nên chặt chẽ hơn rất nhiều.
Nói tóm lại, trong ba
thập kỷ qua, nền kinh tế của Trung Quốc đã tăng trưởng vượt bậc, nhưng
về mặt xã hội và môi trường, cũng đã thấy xuất hiện nhiều nguy cơ không
bền vững và bất ổn tiềm tàng. Nhiều thay đổi quan trọng trong chính sách
và cơ chế cung ứng dịch vụ và phúc lợi xã hội theo hướng giảm dần vai
trò của nhà nước, tăng dần vai trò của khu vực dân sự và tư nhân. Những
cải cách thể chế và cơ chế “ngân sách cứng” áp dụng cho các doanh nghiệp
nhà nước của Trung Quốc đã dần làm tan rã khu vực kinh tế nhà nước và
tập thể - những khu vực từng chịu trách nhiệm chính về phúc lợi cho
người lao động ở thành thị và nông thôn. Những thay đổi to lớn này, cùng
với những vấn đề cố hữu như tham nhũng tràn lan, môi trường suy thoái,
dịch vụ y tế và giáo dục chưa tương xứng với tốc độ phát triển kinh tế
thì những thách thức mới về thành thị - nông thôn, trung ương - địa
phương, và bất công bằng là những vấn đề mà Trung Quốc buộc phải giải
quyết. Suy đến cùng, đây không chỉ là những thách thức kinh tế, mà quan
trọng hơn, là những thách thức về mặt xã hội và chính trị. Mặc dù chính
phủ Trung Quốc đã cho thấy những dấu hiệu điều chỉnh chiến lược phát
triển từ “tăng trưởng bằng mọi giá” sang cam kết thực hiện công bằng xã
hội, thế nhưng cho đến nay nỗ lực của chính phủ Trung Quốc dường như vẫn
chưa đem lại những đổi thay thực sự. Vấn đề mà các nhà lãnh đạo Trung
Quốc đang gặp phải là nếu họ càng chậm trễ trong việc giải quyết các
thách thức này thì giải pháp để giải quyết chúng tận gốc càng vượt ra
khỏi tầm kiểm soát của họ.
Phần 3. Việt Nam: Đông Á hay Đông Nam Á
I
V. Việt Nam: Đông Á hay Đông Nam Á ?
Phần này đánh giá kết quả
đạt được của Việt Nam trên 5 phương diện chính sách then chốt - vốn là
tiêu thức tin cậy để phân biệt Đông Á và Đông Nam Á.
1. Giáo dục
Hệ thống giáo dục của
Việt Nam hiện đang khủng hoảng. Mặc dù tỷ lệ đi học ở các cấp phổ thông
tương đối cao, nhưng chất lượng của các bậc học này rất đáng lo ngại.
Kết quả trượt tốt nghiệp trung học phổ thông trong năm 2007 cho thấy
nhiều học sinh thậm chí còn không nắm được kiến thúc cơ bản. Bên cạnh
đó, số lượng sinh viên được vào đại học cũng chỉ chiếm một tỷ lệ rất nhỏ
trong những người ở độ tuổi học đại học. Trong năm 2000, tỷ lệ lao động
tốt nghiệp đại học chỉ chiếm 2% tổng dân số, so với 5% ở Trung Quốc và
8% ở Ấn Độ là những nước đông dân hơn rất nhiều.
Năm 2005, tỷ lệ sinh viên
đỗ đại học ở Việt Nam chỉ là 16%, trong khi con số này ở Trung Quốc và
In-đô-nê-xia là 17% - 19%, còn ở Thái-lan là 43%. Mặc dù số lượng sinh
viên đại học đã tăng một cách đáng kể từ năm 1990 nhưng với hạn chế về
cả số lượng và chất lượng giảng viên, hệ thống đào tạo đang ngày càng bị
dồn nén. Không những thế, chất lượng đào tạo ở các trường đại học của
Việt Nam chưa đạt chuẩn. Giảng viên ở các trường đại học của Việt Nam có
rất ít bài đăng trên các tạp chí quốc tế. Trên thực tế, trường đại học
của Việt Nam thua xa khi so với ngay cả trường của các nước Đông Nam Á -
vốn chưa phải là những trường đẳng cấp quốc tế. Nếu nhìn vào sản phẩm
đào tạo thì khoảng phân nửa sinh viên ra trường ở Việt Nam không được
làm đúng ngành đào tạo.
Những kết quả đáng buồn
như vừa miêu tả không phải do hệ thống giáo dục hiện nay thiếu tiền.
Trên thực tế, tỉ lệ ngân sách dành cho giáo dục trong GDP của Việt Nam
cao hơn hầu hết các nước trong khu vực. Như vậy, vấn đề thực sự nằm ở
chỗ nguồn lực này được sử dụng như thế nào, và đặc biệt, nằm ở cấu trúc
quản trị xơ cứng và bất cập ở mọi cấp độ của hệ thống giáo dục. Chi tiêu
của hệ thống giáo dục hiện nay kém minh bạch và lãng phí. Như lời bình
luận của một tác giả trên báo Tuổi Trẻ, nếu những con số chính thức về
quỹ lương là đáng tin cậy thì mức lương trung bình của giáo viên phải
cao gần gấp đôi mức lương thực tế họ đang được nhận. Vậy thì tiền đi đâu
? Không lẽ nó đã bị cơ chế hiện nay “nuốt chửng” ? Với một hệ thống
quản trị như vậy, đổ thêm tiền vào chỉ là giải pháp tình thế mà không
thể giải quyết được những vấn đề cơ bản nhất của nền giáo dục Việt Nam
về chất lượng và khả năng tiếp cận. Trong giáo dục đại học, các trường
cần phải có nhiều quyền tự chủ hơn để có thể chuyên môn hóa sâu, cạnh
tranh trên cơ sở chất lượng và phù hợp với nhu cầu của thị trường. Chế
độ tuyển dụng, đãi ngộ, đề bạt phải chuyển từ tiêu chuẩn “thâm niên”
sang “kết quả”. Cần mở rộng nguồn tài trợ cho các trường đại học, không
chỉ bao gồm học phí và các khoản hỗ trợ của nhà nước, mà còn bao gồm hợp
đồng nghiên cứu và đóng góp hảo tâm của khu vực tư nhân. Chất lượng các
trường đại học là một chỉ báo đáng tin cậy cho mức độ phát triển của
nền kinh tế. Những nước giàu và đang trở nên giàu thường có nhiều trường
đại học tốt, còn những nước nghèo thì không. Hiện nay, các trường đại
học của Việt Nam có thể bị xem như là kém nhất so với hầu hết các nước
đang phát triển ở khu vực Đông Nam Á, chứ chưa cần so với Đông Á. Nếu
như không có những biện pháp cấp thiết để cải cách giáo dục thì chắc
chắn là Việt Nam sẽ không thể đạt được các mục tiêu đã đề ra về công
nghiệp hóa và hiện đại hóa.
Như đã lưu ý ở trên, các
nước Đông Á rất chú trọng tới việc thúc đẩy năng lực phát triển công
nghệ của quốc gia. Sử dụng mọi thước đo khách quan, dường như nền khoa
học và công nghệ của Việt Nam là một thất bại. Điều này, đến lượt nó,
lại là một trong những trở ngại chính cho tăng trưởng kinh tế. Trong năm
2002, Việt Nam chỉ đăng ký có 2 bản quyền với Tổ chức Sở hữu Trí tuệ
Thế giới (WIPO). Hình 4 cung cấp thêm bằng chứng về mức độ bất cập về
trình độ công nghệ của Việt Nam. Năm 2006, các nhà nghiên cứu của Viện
Khoa học và Công nghệ Việt Nam (VAST) đăng được 41 bài báo khoa học trên
các tạp chí quốc tế. Cũng trong năm đó, chỉ riêng các nhà nghiên cứu
của trường Đại học Phúc Đán ở Thượng Hải đã đăng được 2.286 bài trên các
tạp chí quốc tế. Mặc dù kết quả đáng thất vọng như vậy nhưng mới đây
chính phủ đã tuyên bố kế hoạch biến các nhà nghiên cứu của VAST thành
hạt nhân cho một trường đại học khoa học và công nghệ mới của Việt Nam.
Liệu có nên đặt niềm tin của việc đào tạo các thế hệ nhà khoa học và kỹ
sư tương lai của Việt Nam vào một tổ chức yếu kém về năng lực nghiên cứu
khoa học ? Đây lại là một ví dụ nữa cho nỗ lực che chắn cạnh tranh của
các tổ chức thất bại thông qua các biện pháp hành chính. Một lựa chọn
tốt hơn là nới lỏng kiểm soát đối với các viện nghiên cứu và trường đại
học, và cho phép các tổ chức này cạnh tranh với nhau để thu hút được
những giảng viên và sinh viên xuất sắc nhất và những nguồn tài trợ dồi
dào nhất - tất cả đều dựa trên kết quả hoạt động thực tế.
Để cải thiện chất lượng
giáo dục đại học và khoa học, các trường đại học của Việt Nam phải tạo
những điều kiện thuận lợi nhất và có những ưu đãi hấp dẫn nhất để thu
hút được những nhà khoa học hàng đầu. Chính phủ Trung Quốc đã khuyến
khích các trường đại học của mình xâm nhập thị trường chất xám toàn cầu,
và các trường này đang ngày càng thành công trong việc mời được những
nhà khoa học Trung Quốc xuất sắc nhất từ Mỹ và từ các nước khác trở về
với mức đãi ngộ và hỗ trợ nghiên cứu cạnh tranh. Trái lại, Việt Nam chưa
sẵn sàng chấp nhận tham gia “cuộc chơi” săn lùng chất xám này. Trên
thực tế, những người xuất sắc nhất trong hệ thống của Việt Nam vẫn phải
chịu một sự ghen tị nếu như họ có may mắn được đãi ngộ một cách trọng
thị hơn những người khác. Thị trường chất xám là một thị trường toàn
cầu, và những nhà khoa học xuất sắc nhất của Việt Nam có rất nhiều lựa
chọn trong thị trường này. Chắc chắn là chỉ có một số rất ít nhà khoa
học xuất sắc chịu chấp nhận các điều kiện làm việc ở các trường đại học
của Việt Nam như hiện nay. Lòng yêu nước của mỗi nhà khoa học đều có,
nhưng họ cũng cần cả những sự đãi ngộ và tôn trọng xứng đáng nữa.
Hình 2: Tỷ lệ xuất khẩu hàng công nghệ cao
2. Cơ sở hạ tầng và đô thị hóa
2.1. Điện lực và Giao thông
Các nền kinh tế mạnh ở
Đông Á đều hiểu rằng chìa khóa cho sự tồn tại của họ là phải làm thế nào
để đèn luôn luôn sáng và xe luôn luôn chạy. Thế nhưng ở Việt Nam, mất
điện và tắc đường đã trở thành câu chuyện hàng ngày. Cơ sở hạ tầng là
trở ngại quan trọng thứ hai cho sự phát triển của Việt Nam. Tình hình cơ
sở hạ tầng hiện nay là vô cùng đáng lo ngại.
Tầm quan trọng của điện
đối với nền kinh tế được ví như ô-xy đối với cơ thể người. Nếu thiếu
điện, hay nếu giá điện quá cao thì đời sống kinh tế sẽ đình trệ ngay lập
tức. Mặc dù ai cũng biết rằng điện là một yếu tố đầu vào thiết yếu của
sản xuất, thế nhưng chính sách năng lượng của Việt Nam lại có những sai
lầm tai hại. Với việc đầu tư quá nhiều vào thủy điện, giờ đây Việt Nam
đang gặp phải tình trạng thiếu điện ngày càng trở nên trầm trọng trong
mùa khô. Tình trạng này đã được dự báo từ trước nhưng lại bị xem thường,
chứng tỏ việc thiếu một tầm nhìn chiến lược hay do sự tác động của các
nhóm lợi ích đặc biệt. Việc Việt Nam không thể kiểm soát lưu lượng nước ở
thượng nguồn làm tăng rủi ro của việc phụ thuộc quá nhiều vào thủy
điện. Hiện nay, thiếu điện không chỉ còn là hiện tượng của mùa khô nữa.
Mới chỉ vào đầu mùa khô mà nhiều địa bàn của TP. Hồ Chí Minh đã phải
chịu cảnh cắt điện luân phiên không báo trước. Quyết định của chính phủ
không cho phép EVN thành lập công ty mua-bán điện là một quyết định đúng
đắn. Càng ngày càng có thể thấy rõ là EVN đã nhầm lẫn trong khi xác
định ưu tiên của mình. Bên cạnh việc đầu tư quá mức vào thủy điện thì
việc EVN bành trướng hoạt động sang lĩnh vực viễn thông, dịch vụ tài
chính, bất động sản không những không giúp thực hiện nhiệm vụ cơ bản của
nó là “giữ vai trò chính trong việc đảm bảo cung cấp điện ổn định, an
toàn cho sự nghiệp phát triển kinh tế - xã hội; thực hiện đầu tư phát
triển các công trình lưới điện đồng bộ nhằm nâng cao hiệu quả đầu tư;
đầu tư các dự án nguồn điện theo nhiệm vụ được giao”, mà trái lại, còn
làm phân tán nguồn nhân lực và tài lực có hạn của mình. Một doanh nghiệp
độc quyền nhà nước như EVN sẽ chỉ hoạt động tốt nhất nếu như nó tập
trung cao độ vào nhiệm vụ chính và thực hiện nhiệm vụ này một cách hiệu
quả, đồng thời không bị phân tâm bởi các hoạt động kinh doanh ngoại vi.
Theo chiến lược năng
lượng của chính phủ cho giai đoạn 2006-2015, mỗi năm Việt Nam phải tăng
công suất điện từ 17 - 20%. Nhiều dự án hiện nay đã bị chậm tiến độ một
cách trầm trọng, đúng vào lúc mà nền kinh tế đang cần điện nhất. Năm
2007, chỉ có một trong số năm dự án phải đưa vào hoạt động được thực
hiện đúng tiến độ. Đây là những dấu hiệu cho thấy EVN không đủ năng lực
trong việc cung cấp điện để đảm bảo duy trì tốc độ tăng trưởng kinh tế
kỳ vọng. Vì vậy, nhà nước phải hoàn thiện cơ chế điều tiết để tạo ra
những khuyến khích và điều kiện thích hợp cho khu vực kinh tế dân doanh
và nước ngoài tham gia sản xuất điện.
Đầu tư cơ sở hạ tầng
nhiều khi bị phung phí hoặc là đối tượng của tham nhũng. Ngay cả những
dự án cấp thiết cũng thường bị chậm tiến độ so với kế hoạch. Những hiện
tượng tham nhũng, lãng phí, chậm tiến độ v.v. của các dự án hạ tầng được
báo chí phanh phủi thường xuyên, và do vậy không cần phải nhắc lại ở
đây. Nhìn chung, Việt Nam cố gắng tìm kiếm sự bình đẳng trong phát triển
giữa các vùng miền, và vì vậy đầu tư rất nhiều cho các vùng kém phát
triển. Mục tiêu này hoàn toàn dễ hiểu. Tuy nhiên, nhiều dự án như thế
trên thực tế rất lãng phí và không hiệu quả. Những chương trình như “Một
triệu tấn đường” hay “đánh bắt cá xa bờ” và phong trào xây dựng các khu
công nghiệp, và mới đây là khu kinh tế mà trên thực tế là không đem lại
nhiều lợi ích cho người dân ở các khu vực nông thôn, vốn là mục tiêu
ban đầu của những dự án này. Đấy là chưa kể tình trạng ô nhiễm tràn lan
tới mức khó kiểm soát ở rất nhiều khu công nghiệp hiện nay đang ảnh
hưởng trực tiếp tới đời sống sản xuất và mưu sinh của người dân. Trong
khi nguồn lục bị phung phí vào các dự án này thì cơ sở hạ tầng đô thị
lại ít được đầu tư và đang xuống cấp nghiêm trọng, và đang tiệm cận mức
độ khủng hoảng. Những xu hướng này rất tai hại và thiển cận: Nếu như
tình trạng nghẽn cổ chai về cơ sở hạ tầng dẫn tới suy giảm hoạt động
kính tế của các tỉnh miền Đông Nam bộ thì tác động ngược trở lại của nó
tới nền kinh tế và tới lao động di cư từ các khu vực khác có thể sẽ rất
nghiêm trọng.
Những dự án phát triển hạ
tầng tốn kém và lãng phí thường dẫn tới việc cung ứng dịch vụ kém hiệu
quả với giá thành cao. Theo Ngân hàng Thế giới ( được minh họa ở Hình 3
), chi phí để xuất một công-ten-nơ 20ft từ Việt Nam, bao gồm chi phí cho
các thủ tục giấy tờ, chi phí hành chính, xếp dỡ, và vận chuyển nội địa,
là 701 đô-la Mỹ. Trong khi đó, chi phí này ở Trung Quốc chỉ là 335
đô-la, và ở Sing-ga-po là 382 đô-la. Sự yếu kém này trong năng lực cạnh
tranh của ngành vận tải biển càng làm cho xu hướng đầu tư cảng biển hiện
nay trở nên nguy hiểm và cần được báo động.
Miền Đông Nam bộ có nhu
cầu cấp thiết về cảng biển nước sâu để có thể duy trì được tốc độ tăng
trưởng như hiện nay. Hàng xuất khẩu của Việt Nam hiện nay chưa thể xuất
trực tiếp sang thị trường Bắc Mỹ và Châu Âu mà vẫn phải quá cảng ở Hồng
Kông và Sing-ga-po, nơi hàng được chuyển sang các “tàu mẹ” lớn hơn để
đến đích cuối cùng. Tất nhiên là việc phải quá cảng này làm gia tăng chi
phí và thời gian vận chuyển. Nhiều khả năng là trong vòng vài năm tới,
“tàu mẹ” đi Bắc Mỹ và Châu Âu sẽ bắt đầu cập cảng TP. Hồ Chí Minh. Hình 4
cho thấy miền Đông Nam Bộ ở vị trí hết sức thuận lợi để khai thác các
tuyến vận tải biển quốc tế quan trọng. Trên thực tế, miền Đông Nam Bộ đã
được các hãng tàu lớn đưa vào trong bản đồ lộ trình của mình. Tổ hợp
cảng mới Cái Mép - Thị Vải ở Bà Rịa - Vũng Tàu đang được triển khai và
các nhà đầu tư nước ngoài cũng đang rất quan tâm tới dự án này. Phát
triển cảng biển mới cho miền Đông Nam bộ nên là một ưu tiên quốc gia,
thế nhưng cho đến nay việc xây dựng vẫn chưa được thực sự bắt đầu. Trong
khi đó, rất nhiều kế hoạch hoành tráng đã được công bố hoặc đang được
triển khai ở nhiều tỉnh miền Trung, bao gồm Khánh Hòa, Bình Định, Quảng
Ngãi, Quảng Nam, Đà Nẵng, Thừa Thiên - Huế. Nhìn từ góc độ kinh tế thì
những dự án này rất thiếu cơ sở. Với quy mô như hiện nay, Việt Nam chỉ
cần tối đa ba cảng nước sâu cho ba miền. Đồng thời, một hệ thống đường
sắt chở hàng hiện đại sẽ làm cho việc xây dựng các cảng biển ở miền
Trung không còn trở nên cần thiết nữa. Cả một vùng rộng lớn ở miền Tây
nước Mỹ ( dài hơn 1.900 km ) cũng chỉ có 3 cảng biển quốc tế. Những
quyết định tốn kém về cơ sở hạ tầng như cảng biển chỉ nên được thực hiện
sau khi đã nắm vững các luồng lưu chuyển thương mại quốc tế. TP. Hồ Chí
Minh và Bà Rịa - Vũng Tàu là những cảng duy nhất có khả năng sẽ được
tiếp nhận tàu mẹ trong một tương lai tương đối gần. Nhu cầu và hiệu quả
của dự án đầu tư cảng biển quốc tế cho miền Đông Nam Bộ, đồng thời nâng
cấp đường bộ và đường sắt nối liền ba miền sẽ cao hơn nhiều so với dự án
đầu tư 33 tỉ đô-la cho dự án tàu khách cao tốc nối liền Hà Nội và TP.
Hồ Chí Minh như kế hoạch hiện nay. Cũng cần lưu ý thêm rằng, vì cảng
hiện đại được cơ giới hóa cao độ nên chúng không phải là một nguồn tạo
công ăn việc làm đáng kể.
2.2. Đất đai và đô thị hóa
Một thách thức có liên
quan là đô thị hóa, đặc biệt là thách thức về nhà ở và giao thông. Trừ
phi việc sử dụng đất và giao thông được giải quyết một cách thỏa đáng và
nhanh chóng, bằng không tình trạng tắc nghẽn, ô nhiễm, và đông đúc gia
tăng nhanh chóng ở các thành phố lớn chắc chắn sẽ xảy ra. Hệ quả tất yếu
của chính sách bất cập sẽ là tăng trưởng bị suy giảm mạnh. Giá đất ở
các đô thị và sắp trở thành đô thị của Việt Nam tương đương với mức giá ở
những khu vực tương tự ở Nhật Bản, một quần đảo đông dân với thu nhập
trung bình cao hơn Việt Nam tới 50 lần. Như được minh họa trong Bảng 1,
giá đất cao một cách phi lý không chỉ dừng lại ở Hà Nội và TP. Hồ Chí
Minh mà đã lan rộng ra các tỉnh xung quanh. Đất của một dự án phát triển
đô thị mới ở Thủ Dầu Một (Bình Dương) hiện đã lên tới 26 triệu/m2. Điều
này có nghĩa là giá của một lô đất diện tích 100m2 sẽ lên tới hơn
160.000 đô-la Mỹ. Mức giá này, xuất hiện ở một tỉnh lị có mật độ dân cư
ngày một cao có nghĩa là nhiều người sẽ không những không thể sở hữu một
ngôi nhà “vừa phải”, mà thậm chí có khi còn không đủ tiền để trả tiền
thuê nhà nữa. Có vẻ như quan chức địa phương và các nhà đầu cơ giàu có
là nguyên nhân chính của tình trạng này. Ở một số tỉnh, hàng ngàn héc-ta
đất đã bị chuyển thành đất của khu công nghiệp mà trên thực tế gần như
còn trống trơn chưa có hoạt động gì. Giá đền bù cho người nông dân
thường quá thấp khiến họ không muốn bán đất cho các dự án công nghiệp.
Trên thực tế, một bộ phận nông dân Việt Nam đang phải đối đầu với cảnh
mất đất, trong khi tương lai nghèo vẫn hoàn nghèo vì họ không biết sẽ
làm gì sau khi mất đất. Những việc làm như thế này gây nên những phản
ứng xã hội mạnh mẽ và rộng lớn ở cả khu vực nông thôn và thành thị. Cần
nhanh chóng có những chính sách đất đai hợp lý vì hiện nay quá trình đô
thị hóa đang diễn biến rất nhanh, đẩy các thành phố vào tình trạng gần
như không quản lý nổi về nhiều mặt.
Bảng 1. Giá đất tại một số khu đô thị mới ở miền Đông Nam Bộ
| Vị trí
|
12/2006
|
12/2007
|
% thay đổi
|
| TP.Hồ Chí Minh
|
*
|
*
|
*
|
| Phú Mỹ - Vạn Phát Hưng, Quận 7
|
11,0
|
27,0
|
145%
|
| Thái Sơn, huyện Nhà Bè
|
5,5
|
16,0
|
191%
|
| Nam Saigon, Hồng Lĩnh, quận Bình Chánh
|
4,3
|
13,0
|
202%
|
| Thạch Mỹ Lợi, Huy Hoàng, quận 2
|
16,0
|
26,5
|
66%
|
| Gia Hòa, quận 9
|
5,5
|
14,0
|
155%
|
| Các tỉnh xung quanh
|
*
|
*
|
*
|
| Long Thọ - HUD, Nhơn Trạch, Đồng Nai
|
1,0
|
2,5
|
150%
|
| Long Hậu, Long An
|
3,2
|
6,5
|
103%
|
| Chánh Nghĩa, Thủ Dầu Một, Bình Dương
|
6,7
|
26,0
|
288%
|
Với sự tăng trưởng công
nghiệp và dịch vụ ( chủ yếu là dịch vụ đô thị ) như hiện nay, có lẽ dân
số đô thị sẽ tiếp tục gia tăng với tốc độ thậm chí còn cao hơn trong
những năm tới. Nếu như tốc độ tạo thêm việc làm mới ở khu vực chính thức
tiếp tục tăng ( ở mức cao hơn nhiều so với trước như hiện nay ) thì tỷ
lệ dân cư đô thị sẽ ngày càng tăng, vô số người sống ở vùng nông thôn sẽ
ngày càng giảm. Cũng như dân số nông thôn ở Trung quốc bắt đầu giảm một
thập kỷ trước, điều tương tự đang xảy đến với Việt Nam. Nếu như tiêu
chí để xác định cư dân đô thị được xác lập khách quan hơn chứ không dựa
trên cơ sở địa giới hành chính như hiện nay thì trên thực tế, dân số đô
thị sẽ cao hơn nhiều, đồng thời tốc độ tăng trưởng cũng nhanh hơn nhiều
so với những số liệu thống kê hiện có. Những cuộc điều tra mức sống dân
cư ở Việt Nam đã ước lượng thấp dân số đô thị vì nó sử dụng các tiêu
thức có tính hành chính để phân biệt dân nông thôn và thành thị. Nhiều
xã được coi là nông thôn trong các cuộc điều tra này trên thực tế có mức
độ đô thị hóa cao, nếu dựa theo các tiêu thức khách quan khác.
Kinh nghiệm gần đây của
Thái-lan, Phi-líp-pin, và In-đô-nê-xia cho thấy, quy hoạch đô thị hóa
tồi là một nguồn gốc tiềm tàng của bất ổn chính trị và xã hội. Người ta
ai cũng cần có nhà cửa ổn định, môi trường sống tương đối sạch sẽ, dịch
vụ giáo dục và y tế chất lượng cho các thành viên trong gia đình. Người
Việt Nam có câu “an cư, lạc nghiệp”. Chính sách chủ động, đầu tư hiệu
quả và kịp thời là những biện pháp cần thiết để tránh nạn đông đúc, ùn
tắc, và đô thị hóa không lành mạnh, vốn là những trở ngại cho quá trình
tăng trưởng của nền kinh tế. Với mức giá bất động sản cao ngất trời như
hiện nay, nhiều người đang phải đứng trước một lựa chọn khó khăn - hoặc
là chuyển nhà ra vùng ngoại ô và chấp nhận thời gian từ nhà đến cơ quan
lâu hơn trước, hoặc là sống trong nội thành đồng đúc và đắt đỏ. Giá thuê
nhà rất cao ở các căn hộ trung tâm đã vượt khỏi tầm với của hầu hết mọi
hộ gia đình trong thành phố.
Việt Nam thiếu kinh
nghiệm trước những vấn đề mới nổi lên này. Mới đây thôi, vào năm 2002,
hầu như mọi hộ gia đình có hộ khẩu ở thành phố đều có nhà riêng. Chỉ có
8% không có nhà riêng, và trong số này phần lớn thuê nhà của nhà nước.48
Thế nhưng với làn sóng nhập cư mới, tình hình sẽ khác trước. Những
người nhập cư này thậm chí còn không được tính là người hiện đang sống ở
thành phố, thu nhập của họ không thể đủ dù chỉ là mua một căn hộ tí hon
ở thành phố. Vì vậy, nếu như họ không có tài sản nào khác hay không có
người quen hay họ hàng ở thành phố thì lựa chọn duy nhất là sống tập
trung tại các khu ven đô. Nếu dân số đô thị tăng trên 1 triệu người hàng
năm ( bao gồm cả tăng dân số tự nhiên và nhập cư ) thì trách nhiệm cung
cấp nhà ở, cơ sở hạ tầng, trường học và các dịch vụ công cho số dân cư
mới này sẽ vô cùng nặng nề. Quyết định mới đây của chính phủ tạo điều
kiện đăng ký hộ khẩu dễ dàng hơn cho người nhập cư ở thành phố là một
chính sách rất đáng hoan nghênh. Tuy nhiên, đây sẽ là một động lực quan
trọng khuyến khích nông dân tiếp tục di cư và tạo thêm sức ép cho khu
vực thành thị.
Chính sách đất đai là một
vấn đề phức tạp cho cả khu vực thành thị và nông thôn. Nhưng hiện nay ở
đô thị, chính sách về thu hồi đất, phân vùng, và phát triển hạ tầng
đang đội giá đất lên cao ngoài tầm với của hầu hết người lao động. Đất
đai đã trở thành một khoản đầu tư và đầu cơ chứ không thuần túy chỉ phục
vụ mục đích xây nhà. Hơn nữa, lợi nhuận từ đầu cơ đất đai hấp dẫn hơn
bất kỳ một hoạt động đầu tư sản xuất nào khác, và chính điều này làm cho
một phần lớn nguồn lực của nền kinh tế bị chuyển sang mục đích phi sản
xuất. Một hệ thống chính sách đồng bộ về phát triển đô thị cũng bao gồm
hoạt động cung ứng phương tiện giao thông công cộng, thuế tài sản và bất
động sản để có nguồn thu phục vụ phát triển cơ sở hạ tầng và các dịch
vụ công khác, đồng thời là cơ sở cho sự phân phối công bằng và hợp lý
hơn. Chính sách cung cấp các công cụ tài trợ dài hạn cho hoạt động xây
dựng của các công ty phát triển cơ sở hạ tầng hay mua căn hộ của các hộ
gia đình sẽ giúp nhiều người có thể mua được nhà, mặc dù những hộ gia
đình nghèo nhất sẽ cần những trợ giúp bổ sung. Ở đây cũng vậy, kinh
nghiệm của các nước khác có thể cung cấp những bài học hữu ích, chẳng
hạn như Hồng-kông và Sing-ga-po đã bắt đầu xây nhà công cộng cho những
hộ gia đình nghèo từ những năm 1950.
Phần đầu của bài viết này
đã lập luận rằng các nước Đông Nam Á đã thất bại trong việc xử lý nhiều
thách thức của quá trình đô thị hóa nhanh chóng. Các thành phố Đông Nam
Á không thể cung cấp cho cư dân của mình những dịch vụ tối thiểu như
giáo dục, y tế, và vệ sinh một cách thoả đáng. Về những phương diện này,
có vẻ như TP. Hồ Chí Minh đang đi vào vết xe của các thành phố Đông Nam
Á.. Những triệu chứng này được báo chí báo động thường xuyên, bao gồm
tắc nghẽn giao thông, ngập nước, thiếu phòng học, tiêu chuẩn vệ sinh an
toàn thực phẩm kém, bệnh viện quá tải, phòng cháy chữa cháy bất cập vân
vân và vân vân. Hình 5 cho thấy một trong những nguyên nhân của tình
trạng này, đó là mặc dù 4 tỉnh miền Đông Nam Bộ (TP. HCM, Đồng Nai, Bình
Dương, Bà Rịa - Vũng Tàu) hấp thụ phần lớn lượng tăng dân số cơ học và
dân nhập cư, đồng thời cũng là khu vực đóng góp nhiều nhất cho ngân sách
quốc gia nhưng lại chiếm chưa đến 10% chi tiêu của một quốc gia. Tất
nhiên, việc tăng chi tiêu và đầu tư không phải là thần dược chữa lành
những triệu chứng yếu kém của việc đô thị hóa nhanh ( đặc biệt trong bối
cảnh nhiều dự án cơ sở hạ tầng công cộng bị chậm tiến độ và thất thoát
như hiện nay ). TP. Hồ Chí Minh đang có nhu cầu cấp thiết trong việc xây
dựng một chính quyền đô thị tập trung và hiệu quả. Bằng không, tăng đầu
tư trong khi quản trị kém thì chỉ làm tình hình trở nên tồi tệ thêm mà
thôi. Đề xuất xây dựng chính quyền đô thị để nâng cao chất lượng quản
trị thành phố vì vậy nên được coi là một ưu tiên hàng đầu của TP. Hồ Chí
Minh cũng như một số đô thị lớn khác của Việt Nam.
3. Các công ty có tính cạnh tranh quốc tế
3. 1. Sụ hình thành của các tập đoàn kinh tế
Vào đầu những năm 1990,
thất vọng trước kết quả kinh doanh của các doanh nghiệp công nghiệp nhà
nước, chính phủ đã cố gắng tìm mọi cách nhằm làm cho khu vực này trở nên
năng động hơn. Để thực hiện mục tiêu này, từ năm 1994, chính phủ đã tập
hợp các doanh nghiệp công nghiệp nhà nước để hình thành nên các doanh
nghiệp lớn hơn, gọi là các tổng công ty (TCT) 90 và 91 - tiền thân của
các tập đoàn kinh tế nhà nước sau này. Ý đồ của chính sách này là với
quy mô lớn hơn, các tổng công ty có thể tận dụng lợi thế kinh tế theo
quy mô, phát triển thương hiệu cũng như khai thác các lợi thế khác. Mô
hình tham khảo cho các tổng công ty là các keiretsu của Nhật Bản ( như
Mitsubishi, Mitsui v.v. ) và chaebol của Hàn Quốc (như Sam sung, Daewoo,
Kumho v.v.). Điều khác biệt quan trọng nhất giữa mô hình tổng công ty
của Việt Nam với mô hình chaehol của Hàn Quốc là, tất cả các chaebol đều
buộc phải trở nên có tính cạnh tranh quốc tế trong vòng một vài năm,
rồi sau đó phải xuất khẩu được một tỷ lệ nhất định sản lượng của mình.
Mặc dù các chaebol này được nhà nước trợ cấp rất nhiều trong thời kỳ
đầu, nhưng những khoản trợ cấp này sẽ giảm dần và biến mất hoàn toàn
trong những năm sau đó. Ngược lại, các tổng công ty của Việt Nam được
xây dựng để thay thế hàng nhập khẩu, và do vậy luôn nhận được sự bảo hộ
và trợ giúp của chính phủ, ngay cả khi chúng thua lỗ và không thể xuất
khẩu. Nói một cách ngắn gọn, có thể coi các tổng công ty như một hình
thức kiểm soát và theo dõi các doanh nghiệp thành viên một cách hành
chính. Mô hình tổng công ty, vì vậy, rất gần gũi với hệ thống kế hoạch
hóa tập trung trong đó các doanh nghiệp hầu như không có quyền tự chủ -
vốn là một điều kiện tiên quyết để tạo nên một tập đoàn thực thụ.
Trong mấy năm trở lại
đây, chính phủ ngày càng nhận thức rõ về sự thất bại của mô hình tổng
công ty và đi đến quyết định phải cải cách những tổng công ty này. Một
trong những chính sách chủ yếu để thực hiện nhiệm vụ này là kế hoạch xây
dựng 19 tập đoàn nhà nước (TĐNN) - hậu duệ của 18 tổng công ty 91 và
tổng công ty Kinh doanh và Đầu tư vốn Nhà nước (SCIC) - nắm giữ vị thế
gần như độc quyền ở nhiều ngành công nghiệp nặng. Một nguyên nhân nữa,
có lẽ còn quan trọng hơn, của việc hình thành các tập đoàn nhà nước vào
thời điểm này là do sự kiện Việt Nam gia nhập WTO. Chính phủ lo ngại
rằng các doanh nghiệp nhà nước sẽ không thể cạnh tranh trong khuôn khổ
“luật chơi” của WTO, và do vậy đã quyết định đẩy nhanh tiến độ thành lập
các TĐNN để có thể cạnh tranh với các doanh nghiệp lớn của nước ngoài.
Có nhiều lý do để nghi
ngờ rằng các tập đoàn nhà nước này sẽ không thể tự chuyển hóa mình để
trở thành những doanh nghiệp cạnh tranh quốc tế. Nguyên nhân quan trọng
nhất là cấu trúc của các tập đoàn này rất giống với các tổng công ty
trước đây, đồng thời những tổng công ty này đã có 12 năm để chứng minh
rằng chúng không thể thành công trong hoạt động xuất khẩu và cải thiện
kết quả kinh doanh của mình. Trừ Sing-ga-po ra thì hình như không có
nước nào khác trên thế giới đã từng thành công trong việc sử dụng DN nhà
nước như một phương tiện chủ yếu để xây dựng nên các doanh nghiệp cạnh
tranh quốc tế. Có vẻ như Việt Nam, vì nhiều lý do khác nhau, sẽ không
thể lặp lại thành tích này của Sing-ga-po.
Thế nhưng, ngay cả khi
gạt sang bên một thực tế là các tập đoàn này đều là những DNNN, thì vẫn
có nhiều lý do để nghi ngờ về khả năng các tập đoàn này một ngày nào đó
sẽ trở thành những công ty lớn mạnh. Có thể nói những người ủng hộ mô
hình tập đoàn nhà nước đã hiểu nhầm kinh nghiệm của các tập đoàn trên
thế giới. Chẳng hạn như, việc dựng lên các tập đoàn lớn một cách duy ý
chí không phải là một công thức phổ quát để hình thành nên những doanh
nghiệp công nghiệp thành công trên thế giới, nhất là khi quyết định này
không do các doanh nghiệp tư nhân thực hiện và được điều chỉnh bởi hệ
thống luật pháp và thể chế tốt.
Để kết luận, chính sách
hình thành nên các tập đoàn nhà nước về thực chất là một sự kết hợp giữa
cơ chế “phòng thử” và mục tiêu tiếp tục duy trì kiểm soát của nhà nước
trong lĩnh vực công nghiệp. Nếu quả thực là như vậy thì những tập đoàn
nhà nước này sẽ không thể giúp Việt Nam xây dựng nên một nền công nghiệp
nặng có tính cạnh tranh.
3.2. Tập đoàn và sự xuất hiện của “chủ nghĩa tư bản thân hữu”
Đang tồn tại một mâu
thuẫn cơ bản trong chính sách kinh tế của Việt Nam, đó là trong khi khu
vực dân doanh trong nước và đầu tư nước ngoài là hai khu vực năng động
nhất thì khu vực nhà nước lại luôn nhận được những khoản đầu tư và sự ưu
ái của nhà nước. Mặc dù tinh thần của Luật Doanh nghiệp 1999 và Luật
Doanh nghiệp thống nhất 2005 rất tiến bộ nhưng động năng này không biết
có thể được tiếp tục duy trì hay không. Một số cuộc khảo sát gần đây cho
thấy rằng tuy môi trường kinh doanh của Việt Nam đã có một số cải thiện
nhất định nhưng vẫn còn chậm so với các nước cạnh tranh trực tiếp với
Việt Nam. Thứ bậc xếp hạng về năng lực cạnh tranh quốc gia cũng cho thấy
những tín hiệu tương tự. Khả năng tiếp cận đất đai và vốn của Việt Nam
đã được cải thiện, nhưng bên cạnh đó vẫn còn một số rào cản đáng kể như
thiếu lao động có kỹ năng và nhà quản lý trung-cao cấp, chưa có hiệp hội
doanh nghiệp độc lập mạnh, thời gian tuân thủ luật thuế và pháp luật
nói chung còn rất cao, hệ thống luật phá sản, sáp nhập và mua lại doanh
nghiệp còn kém hiệu lực.
Có vẻ như nền kinh tế
Việt Nam ngày càng bị thống trị bởi các tập đoàn kinh tế nhà nước. Trong
khi chính sách của Đảng và chủ trương của nhà nước khẳng định rằng các
tập đoàn kinh tế phải tập trung vào những ngành chiến lược thì trên thực
tế, những tập đoàn này hiện đang mở rộng hoạt động một cách nhanh chóng
và đầy tham vọng sang nhiều lĩnh vực khác nhau như bất động sản, dịch
vụ tài chính, ngân hàng, lữ hành, và cả phân phối điện thoại di động
nữa. Hầu hết các tập đoàn này không tận dụng cơ hội từ việc Việt Nam gia
nhập WTO đem lại để thâm nhập thị trường quốc tế. Trái lại, những tập
đoàn này lại cố gắng tạo ra những công ty độc quyền trong nước để ngăn
cản cạnh tranh từ các doanh nghiệp nước ngoài. Một cuộc điều tra 200
doanh nghiệp lớn nhất Việt Nam mới đây do UNDP thực hiện khẳng định rằng
nhiều công ty trong “Top 200” của Việt Nam đang đầu cơ đất đai và chứng
khoán mà thiếu tập trung vào hoạt động kinh doanh cốt lõi của mình.
Nghiên cứu của UNDP còn cho thấy một xu hướng đáng lo ngại, đó là nhiều
công ty dân doanh và cổ phần hóa ít chú tâm tới việc trở nên cạnh tranh
trên thị trường quốc tế. Thay vào đó, những công ty này đang đua nhau
tìm kiếm lợi nhuận tức thời trong khu vực bất động sản và tài chính.
Chẳng hạn như cả REE - một công ty điện lạnh và Gemadept - một công ty
vận chuyền đường biển đều đang đầu tư một cách mạnh mẽ vào nhiều dự án
bất động sản.
Tương tự như vậy, một số
tập đoàn kinh tế nhà nước như Petro Việt Nam, Vinashin, và EVN đang
thành lập hay đoạt quyền kiểm soát ở một số ngân hàng. Sau đó, các tập
đoàn này sẽ sử dụng ngân hàng để tài trợ cho các kế hoạch mở rộng lãnh
địa của mình. Nếu như không có hệ thống kiểm soát đủ mạnh và khả năng
phân tán rủi ro hiệu quả thì chắc chắn cấu trúc này sẽ dẫn tới những
khoản vay và đầu tư quá mức của các thành viên tập đoàn. Các tập đoàn
nhà nước đang lợi dụng sự bảo lãnh công khai hay ngầm của nhà nước để
thực hiện các khoản vay lớn trên thị trường quốc tế. Tất cả những động
thái này đều là những thủ thuật cổ điển mà các keiretsu của Nhật Bản và
chaehol của Hàn Quốc ( giờ đều đã mất hình ảnh vàng son thuở nào ) từng
thực hiện. Việc các thành viên của tập đoàn vay nợ và sở hữu chéo lẫn
nhau, cùng với các khoản vay nước ngoài không được phòng vệ là những
nguyên nhân chính dẫn tới cuộc khủng hoảng tài chính ở Đông Á và Đông
Nam Á năm 1997.
Trong bài viết này và
trong các phân tích về nền kinh tế Việt Nam chúng ta thường thấy sự phân
biệt giữa 3 thành phần kinh tế: dân doanh, nhà nước, và đầu tư nước
ngoài. Tuy nhiên, ranh giới trên thực tế của ba loại hình doanh nghiệp
này không đơn giản và rành mạch như vậy. Hiện nay đã và đang xuất hiện
một lớp doanh nghiệp mới mang danh cổ phần hóa nhưng thực chất đã được
tư nhân hóa một cách nội bộ và qua đó biến tài sản nhà nước thành sở hữu
riêng của mình. Đồng thời cũng xuất hiện một lớp doanh nghiệp khác, về
hình thức là tư nhân, nhưng trên thực tế có mối quan hệ chặt chẽ và gần
gũi với những người có thẩm quyền trong hệ thống nhà nước và lợi dụng
mối quan hệ này để trục lợi thông qua việc đoạt được những hợp đồng béo
bở hay những khoản tín dụng mềm.
Trong quá trình mở rộng
phát triển của nhiều tập đoàn hiện nay cũng đã xuất hiện một số biểu
hiện đáng báo động. Một “kịch bản” phổ biến khi mở rộng như vậy được
miêu tả như sau. Tập đoàn nhà nước thành lập một công ty con, trong đó
ban giám đốc của tập đoàn ( còn gọi là công ty mẹ ) và của công ty con
nắm giữ một lượng cổ phiếu đáng kể của công ty con mới này. Một phần tài
sản của tập đoàn ( đất đai chẳng hạn ) được chuyển cho công ty con dưới
hình thức đầu tư hay góp vốn ban đầu. Khi cổ phiếu của công ty mới này
được bán trên thị trường OTC hay trên thị trường chứng khoán thì những
người chủ sở hữu của chúng sẽ hưởng lợi nhuận siêu ngạch từ việc ăn
chênh lệch giá cổ phiếu ( do khi cổ phần hóa doanh nghiệp bị định giá
thấp hơn giá trị thị trường như trong trường hợp khách sạn Phú Gia
Intimex ). Trong thế giới mờ ám của những giao dịch nội gián như thế
này, việc phân loại các nhóm sở hữu trở nên khó khăn. Những doanh nghiệp
tư nhân giành được những “lô đất vàng” ở Hà Nội hay TP. Hồ Chí Minh
chắc chắn phải có mối quan hệ mật thiết với một số quan chức nhà nước.
Về bản chất, quá trình này không khác nhiều lắm so với quá trình bòn rút
tài sản công thông qua tư nhân hóa đại trà ở Nga vào đầu những năm
1990, mặc dù ở Việt Nam, quá trình này xảy ra với tốc độ chậm hơn và mức
tập trung của cải vào trong tay một thiểu số thấp hơn.
Một kịch bản thứ hai
nhưng không kém phần đáng lo ngại là một số công ty con ( đặc biệt là
những công ty tài chính ) mặc dù không thực sự có tài sản gì ngoài nhãn
hiệu được thừa kế từ tập đoàn mẹ nhưng vẫn được IPO với những mức giá
khổng lồ. Khi ấy, những nhà đầu tư nhỏ lẻ ( nhiều người trong số họ đầu
tư bằng những khoản tiết kiệm dành dụm cả đời ) do thiếu thông tin vẫn
cứ lao vào để cố mua bằng được chút ít cổ phiếu với giá thị trường giờ
đã trở nên cao ngất, cao hơn nhiều lần so với giá trị danh nghĩa ban
đầu. Kết quả là tiền của những nhà đầu tư nhỏ, thiếu thông tin và hiểu
biết đã bị chuyển sang túi của những “đại gia”, đầy đủ thông tin nội bộ
và mua được cổ phiếu ngay từ lần phát hành đầu tiên. Những hoạt động như
thế này không thể bền vững, và sớm hay muộn thị trường cũng sẽ điều
chỉnh. Hậu quả khi ấy không chỉ là nhiều nhà đầu tư nhỏ, thiếu thông tin
mất tiền, mà họ còn mất luôn cả niềm tin vào hoạt động quản trị của
doanh nghiệp và chính sách của nhà nước.
3.3. Môi trường kinh doanh
Môi trường chính sách là
nhân tố quyết định năng lực cạnh tranh quốc gia. Theo xếp hạng năng lực
cạnh tranh hàng năm của Diễn đàn Kinh tế Thế giới, Việt Nam đứng dưới
hầu hết các láng giềng Đông Á và Đông Nam Á. Mặc dù khi diễn giải các
kết quả điều tra thuộc loại này cần phải rất thận trọng, bảng xếp hạng
năng lực cạnh tranh là một công cụ hữu ích trong việc đánh giá tốc độ
cải cách của Việt Nam trong mối tương quan với các đối thủ cạnh tranh
chủ yếu. Quan trọng không kém, các nhà đầu tư nước ngoài đều nhìn vào
những chỉ số về năng lực cạnh tranh và môi trường chính sách, thể chế
trước khi ra quyết định đầu tư. Sự tăng nhẹ về thứ hạng của Việt Nam sẽ
trở nên ít ý nghĩa nếu như những nước cạnh tranh với Việt Nam tăng nhanh
hơn. Tôn Tử đã từng nói, tốc độ là nhân tố quyết định cho mọi thắng
lợi.
Bảng 2: Chỉ số năng lực cạnh tranh toàn cầu của Diễn đàn Kinh tế Thế giới 2005, 2006
| * |
Sing-
ga-po |
Hàn Quốc |
Hồng Kông |
Đài Loan |
Ma-lay
-xia |
Thái Lan |
Trung Quốc |
In-đô-
nê-xia |
Việt Nam |
Phi-lip-
pin |
| 2007
|
7 |
11 |
12 |
14 |
21 |
28 |
34 |
51 |
64 |
67 |
| 2006 |
8 |
23 |
10 |
13 |
19 |
28 |
35 |
54 |
64 |
75 |
FDI sẽ đóng một vai trò
then chốt trong sự phát triển tiếp tục của Việt Nam. Tuy nhiên, để có
thể tận dụng cao nhất hiệu ứng lan toả của FDI thì những khoản đầu tư
này phải được gắn kết một cách hữu cơ với nền kinh tế. Điều này, đến
lượt nó, yêu cầu Việt Nam phải đẩy mạnh việc phát triển một khu vực dân
doanh năng động có khả năng hấp thụ công nghệ và kinh nghiệm quản lý và
tích hợp vào hệ thống cung ứng rộng lớn hơn. Thế nhưng trên thực tế, một
số cuộc điều tra về môi trường kinh doanh của Việt Nam đã cho thấy các
doanh nghiệp dân doanh của Việt Nam đang gặp phải nhiều trở ngại để trở
thành lớn mạnh và có sức cạnh tranh cao hơn. Bên cạnh hai cản trở lớn
nhất là nguồn nhân lực và CSHT như đã được đề cập ở trên thì các doanh
nghiệp dân doanh còn phải chịu đựng một hệ thống hành chính quan liêu
kém hiệu quả và nhũng nhiễu (xem Hình 7). Theo các doanh nghiệp được
khảo sát thì thuế vụ và hải quan là hai cơ quan gây cho họ nhiều khó
khăn nhất. Những chi phí và nhũng nhiễu này có thể được coi như một thứ
thuế “bất thành văn” đánh vào khu vực dân doanh và FDI - là hai khu vực
xuất khẩu mạnh nhất của nền kinh tế.
Những lĩnh vực hiện nay
Việt Nam đang có tính cạnh tranh nhất là hàng nông sản thô như cà phê,
hạt điều, cao su, gạo hay hàng thâm dụng lao động như giày dép và dệt
may. Đặc trưng chung của những ngành này là chúng tạo ra rất ít giá trị
gia tăng, đem lại lợi nhuận rất mỏng, và tốc độ tăng trưởng rất thấp.
Thách thức cho tương lai của Việt Nam là một mặt tiếp tục duy trì tính
cạnh tranh trong những ngành này vì dù sao chúng cũng là thế mạnh của
Việt Nam, mặt khác chủ động tiến tới sản xuất các sản phẩm và dịch vụ
thâm dụng tri thức, lợi nhuận lớn và tốc độ tăng trưởng cao. Việt Nam có
thể học được nhiều điều từ bí quyết thành công của các nước Đông Á, vì
các nước này đều tập trung vào những sản phẩm mà nhu cầu co giãn cao đối
với thu nhập, nghĩa là khi giàu lên người ta tiêu thụ nhiều hơn như
hàng điện tử tiêu dùng chẳng hạn. Nền kinh tế Việt Nam hiện nay có tính
cạnh tranh đối với các ngành công nghiệp tăng trưởng chậm và lợi nhuận
thấp. Thách thức của Việt Nam trong tương lai là làm thế nào vươn tới
các ngành tăng trưởng nhanh hơn, thâm dụng hơn về tri thức, và có giá
trị gia tăng cao hơn.
Thêm vào đó, ngay cả
những ngành công nghiệp cơ bản nhất cũng phải phụ thuộc vào nguyên,
nhiên vật liệu nhập khẩu. Hiện nay, Việt Nam phải nhập khẩu tới 80% sợi
nguyên liệu cho ngành may và 65% bột giấy cho ngành giấy. Ngay cả khi
Việt Nam có một trữ lượng lớn quặng thép thì tỷ lệ nhập khẩu phôi thép
cũng lên tới 60%. Trong khi Đài Loan sử dụng các DNNN để đầu tư công
nghiệp theo chiều sâu thì Việt Nam lại sử dụng các doanh nghiệp Nhà Nước
để cạnh tranh với các nhà chế biến hạ nguồn. Thêm vào đó, hầu hết các
DNNN này hầu như không đầu tư cho hoạt động R&D, và đầu tư rất ít
cho hoạt động đào tạo và nâng cao tay nghề.
4. Hệ thống tài chính
4.1. Sự xuất hiện lại của lạm phát
Kể từ khi kiềm chế được
lạm phát phi mã vào giữa những năm 1980, Việt Nam đã thành công trong
việc đạt được một tốc độ tăng trưởng kinh tế tương đối cao và ổn định.
Cùng với quá trình phát triển và hội nhập của nền kinh tế, việc duy trì
một môi trường kinh tế vĩ mô lành mạnh trở nên khó khăn hơn nhiều. Sự
lúng túng của chính phủ trong việc đối phó với lạm phát thời gian qua
chứng tỏ các nhà điều hành kinh tế vĩ mô của Việt Nam chưa sẵn sàng,
hoặc chưa được giao những công cụ chính sách và kỹ thuật cần thiết. Mặc
dù Việt Nam có những nhà kinh tế học được đào tạo bài bản ở trình độ
cao, nhưng sự thiếu vắng môi trường thảo luận, phân tích chính sách, sự
chậm chạp của nhiều viện nghiên cứu và trường đại học trong việc đáp ứng
nhu cầu của hoạt động ra chính sách là những trở ngại thực sự cho nỗ
lực sử dụng năng lực có tính kỹ thuật để hoạch định chính sách. Kết quả
là khoảng cách giữa nhu cầu cần phải có những chính sách tinh vi để điều
hành nền kinh tế nay đã trở nên phức tạp hơn trước rất nhiều và năng
lực thực sự của các nhà hoạch định chính sách ngày càng bị nới rộng.
Lạm phát giờ đây đã trở
thành mối lo ngại của cả người dân lẫn chính phủ, một phần là do mức lạm
phát thực tế cao hơn nhiều so với số liệu công bố chính thức. Chi tiêu
trong nước đã tăng mạnh khi giá trị xuất khẩu dầu lửa tăng cao ngất, các
khoản viện trợ phát triển chính thức, FDI, vay nợ và kiều hối vẫn tiếp
tục ùn ùn đổ vào Việt Nam. Kể từ năm 2003, doanh số bán lẻ danh nghĩa
của Việt Nam liên tục tăng với tốc độ trên 20% mỗi năm. Đầu tư tăng còn
nhanh hơn nữa, trong khi lượng cung thực (đo bằng sản lượng thực cộng
thâm hụt thương mại thực) chỉ tăng dưới 10% một năm. Nếu như chi tiêu
tăng hơn 20%, trong khi lượng cung thực tăng chưa đến nửa số đó, thì
chênh lệch giữa hai đại lượng phải là lạm phát.54 Mặc dù số liệu lạm
phát công bố chính thức thấp hơn do dựa vào giá của một giỏ hàng hóa
nhất định, nhưng từ những tính toán trên có thể khẳng định rằng trên
thực tế, lạm phát đã lên tới mức hai con số, và đã duy trì ở mức hai con
số trong mấy năm trở lại đây.
Đây không phải là một
điều đáng ngạc nhiên. Tốc độ tăng cung tiền liên tục ở mức trên dưới 25%
mỗi năm kể từ năm 2003, và tín dụng nội địa cũng tăng trên 35%. Trong
khi nhập khẩu tăng đột biến trong mấy năm gần đây để đáp ứng với lượng
cầu nội địa tăng thì đối với một số hàng hóa như khách sạn, văn phòng,
điện, lao động có kỹ năng - hay nói chung là những hàng hóa chủ yếu được
sản xuất trong nước - không thể tăng một cách tương ứng. Kết quả là giá
của những hàng hóa này phải tăng theo tốc độ tăng cung tiền. Thế nhưng
tại sao tốc độ tăng trưởng của Việt Nam lại chỉ tăng có 7-8% trong khi
đầu tư hàng năm của nền kinh tế chiếm tới 35% GDP? Lưu ý là Đài Loan đã
từng tăng trưởng tới 10% liên tục trong 18 năm với một lượng đầu tư
khiêm tốn hơn nhiều, chỉ chiếm khoảng 1/4 GDP mà thôi.
Chính phủ Việt Nam đã
quyết định tăng cung tiền nhằm duy trì tốc độ tăng trưởng cao trong một
thời gian dài. Tuy nhiên, khi sự mất cân đối giữa tốc độ tăng cung tiền
và tốc độ tăng trưởng GDP trở nên ngày một lớn thì sức ép lạm phát bắt
đầu xuất hiện. Như được minh họa trong Hình 8, trong hai năm 2005 và
2006, GDP của Việt Nam tăng 17%, trong khi đó M2 (gồm tiền mặt trong lưu
thông và tiền gửi ngân hàng) tăng tới 73%. Trái lại, trong cùng giai
đoạn này, GDP của Trung Quốc tăng 22% trong khi M2 chỉ tăng có 36%.
Chênh lệch giữa tăng trưởng cung tiền và GDP ở Thái-lan còn thấp hơn
nữa. Tăng trưởng kinh tế của Việt Nam thấp hơn của Trung Quốc nhưng tốc
độ tăng cung tiền lại cao gần gấp đôi. Kết quả là trong khi chỉ số giá
tiêu dùng ở Trung Quốc trong năm 2007 chỉ khoảng 6,5% thì ở Việt Nam lên
tới 12,6%.
Tại sao cung tiền của
Việt Nam lại tăng nhanh như vậy ? Một nguyên nhân chính là do nhịp độ
tăng chi tiêu của nhà nước. Tổng chi tiêu của nhà nước trong năm 2006 là
321 nghìn tỷ đồng, tăng 221.8 nghìn tỷ đồng (hay 45%) so với năm 2004.
Như vậy, tốc độ tăng chi tiêu hàng năm của nhà nước trong giai đoạn
2004-2006 là 20,3% năm (tương đương với tốc độ tăng trưởng doanh số bán
lẻ). Cũng trong giai đoạn này, thu ngân sách tăng chủ yếu không phải từ
nguồn thu nội địa mà là từ dầu mỏ, nợ và viện trợ nước ngoài. Thu nội
địa trong năm 2004 chỉ đạt 119 nghìn tỷ, và trong năm 2006 là 190 nghìn
tỷ, tăng có 71 nghìn tỷ. Trong khi đó, chi tiêu của nhà nước tăng 131
nghìn tỷ, từ 190 lên tới 321 nghìn tỷ, tức là gần gấp đôi mức tăng thu
nội địa. Khi chi tiêu của nhà nước tăng nhanh hơn nhiều so với các nguồn
thu ngoài dầu mỏ (ngay cả khi nguồn thu tăng này đến từ dầu mỏ hay viện
trợ) thì những khoản chi tiêu này sẽ làm tăng tổng cầu. Thế nhưng nếu
các khoản chi tiêu này lại không được sử dụng một cách hiệu quả, chỉ
đóng góp được chút đỉnh cho sản lượng (tức là không làm cho tổng cung
tăng một cách tương ứng) thì tất yếu sẽ dẫn tới lạm phát.
Một số quan chức của
chính phủ đã đổ lỗi cho các nhân tố khách quan như giá dầu, sắt thép, và
thực phẩm thế giới tăng là thủ phạm của lạm phát. Đúng là các cú sốc về
phía cung là một trong những nguồn gây nên lạm phát ở Việt Nam. Cho đến
năm 2004, người tiêu dùng Việt Nam nói chung, và đặc biệt là người
nghèo, đã được lợi do giá gạo thấp. Tuy nhiên, trong mấy năm trở lại
đây, bên cạnh việc giá gạo tăng thì giá xăng dầu và giá phân hóa học
cũng đều tăng cao. Những cú sốc toàn cầu này không chỉ ảnh hưởng riêng
tới Việt Nam, mà còn tác động tới các quốc gia Châu Á khác, thế nhưng
mức độ lạm phát ở các nước này lại thấp hơn ở Việt Nam rất nhiều (Hình
9). Điều này có nghĩa là, mặc dù việc giá thế giới tăng là một trong
những nguyên nhân gây lạm phát ở Việt Nam, nhưng nó không phải gốc rễ
của vấn đề. Nếu cung tiền tăng chậm hơn thì chi tiêu của nhà nước cũng
sẽ phải tăng chậm lại. Nếu giá xăng dầu tăng, chi tiêu của người tiêu
dùng cho xăng dầu có thể sẽ tăng lên, và do vậy, họ sẽ phải cắt giảm
tiêu dùng đối với các sản phẩm khác và làm cho giá của chúng giảm xuống.
Việc mức lạm phát ở Thái-lan thấp hơn rất nhiều so với Việt Nam, trong
khi trên thực tế, nền kinh tế Thái-lan tiêu thụ nhiều xăng dầu hơn Việt
Nam là một minh chứng cho điều này.
4.2. Hiệu quả của đầu tư
Một chủ đề trung tâm của
bài viết này là hiệu quả trong phân bổ nguồn lực sẽ quyết định kết quả
của nền kinh tế, và rộng hơn, quyết định sự phát triển của xã hội. Việt
Nam và Trung Quốc có cùng một vấn đề - đó là để đạt mục tiêu tăng
trưởng, hai nước đều phải duy trì một tỷ lệ đầu tư rất cao. Thế nhưng
rất nhiều khoản trên danh nghĩa được phân loại là đầu tư nhưng trên thực
tế lại là những khoản tiêu dùng trá hình. Tham nhũng và lãng phí trong
nhiều dự án đầu tư của nhà nước và của các DNNN làm dòng vốn thay vì
phải chạy vào các dự án đầu tư thì lại chạy vào tiêu dùng hay tư túi cá
nhân. Bên cạnh đó, nhiều dự án của nhà nước do không được hoạch định cẩn
thận nên suất sinh lợi không cao. Nếu những khoản đầu tư này được tài
trợ bởi tiền tiết kiệm trong nước thì nó sẽ làm mất cơ hội sinh lợi của
các đồng tiết kiệm này ở các dự án khác. Còn nếu chúng được tài trợ
thông qua các khoản vay nước ngoài thì nó sẽ tạo ra những nghĩa vụ trả
nợ, được thực hiện từ nguồn tiền xuất khẩu, bán dầu lửa, cà phê, gạo,
cao su và những hàng hóa khác trong tương lai. Trên nguyên tắc, những dự
án này phải thúc đẩy được sản xuất và xuất khẩu. Trong trường hợp yêu
cầu này không đạt được thì nó lại trở thành gánh nặng cho sự phát triển
trong tương lai. Đây là một đặc điểm của các nền kinh tế ở Đông Nam Á vì
những nước này đều cần đến một tỷ lệ đầu tư rất cao để có thể duy trì
được một mức tăng trưởng vừa phải.
Bảng 3: Bảng so sánh ICOR
| Nước
|
Giai đoạn
|
Tăng trưởng
GDP
(%/năm)
|
Tổng đầu tư
(% của
GDP/năm)
|
ICOR |
| Hàn Quốc |
1961-80 |
7,9 |
23,3 |
3,0 |
| Đài Loan |
1961-80 |
9,7 |
26,2 |
2,7 |
| In-đô-nê-xia |
1981-95 |
6,9 |
25,7 |
3,7 |
| Ma-lay-xia |
1981-95 |
7,2 |
32,9 |
4,6 |
| Thái lan |
1981-95 |
8,1 |
33,3 |
4,1 |
| Trung Quốc |
2001-06 |
9,7 |
38,8 |
4,0 |
| Việt Nam |
2001-06 |
7,6 |
33,5 |
4,4 |
Một số người cho rằng
việc hệ số ICOR ở Việt Nam cao là điều không thể tránh khỏi vì Việt Nam
như một nền kinh tế “mới lớn”, phát triển rất nhanh và vì vậy cần nhiều
đầu tư cho cơ sở hạ tầng, công nghệ v.v. Quan điểm này dẫn chứng một
thực tế là tuy hệ số ICOR của Việt Nam có cao nhưng cũng chỉ ở mức xấp
xỉ với Trung Quốc - một nước đang phát triển nhanh nhưng vẫn còn nghèo
như Việt nam - là điều bình thường. Lập luận này không chuẩn xác ở một
số khía cạnh. Đầu tiên, lập luận này bỏ qua một thực tế là ở giai đoạn
phát triển tương tự như Việt Nam, đầu tư của các nước Đông Á hiệu quả
hơn Việt Nam rất nhiều (xem Bảng 3). Vào những năm 1970 khi Hàn Quốc bắt
đầu phát triển các ngành công nghiệp nặng, đóng tàu và hóa chất - những
ngành đòi hỏi đầu tư lớn - thì hệ số ICOR của nước này cũng chỉ ở mức
trên dưới 3. Thứ hai, việc so sánh với Trung Quốc cũng không hoàn toàn
thích hợp. Mặc dù cũng là một nước đang phát triển nhưng Trung Quốc đã
đi trước Việt Nam gần 1 thập kỷ, và do vậy đáng lẽ ra hệ số ICOR của
Việt Nam phải thấp hơn của Trung Quốc mới phải vì một nước càng giàu thì
ICOR lại càng có xu hướng tăng. Đấy là chưa nói đến một thực tế là đầu
tư của Trung Quốc cũng không thực sự hiệu quả, và vì vậy không nên được
coi là một hình mẫu để noi theo và so sánh.
Liệu Việt Nam có đang
đứng trước một cuộc khủng hoảng tài chính? Trong ngắn hạn, câu trả lời
có lẽ là không. Tuy nhiên, nhiều dấu hiệu yếu kém từng là nguyên nhân
của cuộc khủng hoảng 1997 đang xuất hiện ở Việt Nam.
- Đầu tiên, mặc dù thị
trường chứng khoán (TTCK) đã phát triển rất nhanh trong thời gian qua
nhưng hệ thống tài chính của Việt Nam vẫn chịu sự chi phối bởi các ngân
hàng thương mại không được kiểm soát một cách hiệu quả với lượng nợ xấu
khá lớn.
- Thứ hai, đầu tư quá mức
( gần 40% GDP ) và hệ số ICOR 4,4 ( có nghĩa là Việt Nam hiện cần 4,4
đơn vị đầu tư để tạo ra một đơn vị tăng trưởng ) là rất cao so với các
nước khác trong khu vực ở những giai đoạn phát triển tương đương như
Việt Nam bây giờ (hệ số ICOR trung bình của các nước trong khu vực là
khoảng 3 ).
- Thứ ba, một lượng tiền
lớn có nguồn gốc tham nhũng, rửa tiền, và đầu tư nước ngoài đang đổ vào
thị trường bất động sản và chứng khoán, tạo nên bong bóng tài sản.
- Thứ tư, thâm hụt thương
mại tăng nhanh và tỷ giá dao động bất thường (chủ yếu do quản lý kinh
tế yếu kém ) là những dấu hiệu của những rủi ro ngầm ẩn. Việt Nam cũng
đang tích luỹ một lượng lớn nợ ngoại tệ không được phòng vệ. Tất cả
những rủi ro trên chưa dẫn tới một cuộc khủng hoảng tài chính là nhờ
Việt Nam vẫn chưa tự do hóa tài khoản vốn, dư nợ nước ngoài ngắn hạn của
Việt Nam còn ở mức kiểm soát được, và lượng vốn đầu tư nước ngoài vẫn
đang tiếp tục đổ vào giúp cân đối lại phần nào cán cân tài khoản vãng
lai.
Bảng 4: Liệu lịch sử có lặp lại ? Nguyên nhân của cuộc khủng hoảng 1997
| Triệu chứng |
Việt Nam năm 2007 |
| Thâm hụt tài khoản vãng lai |
Có |
| Bong bóng tài sản |
Có |
| Vay ngoại tệ không phòng vệ |
Có |
| Hệ số ICOR cao |
Có |
| Đầu tư công kém hiệu quả |
Có |
| Kiểm soát bất cẩn đối với ngân hàng |
Có |
| Nợ xấu cao |
Có |
| Vay nợ chéo trong tập đoàn |
Có |
| Nợ nước ngoài ngắn hạn |
Không |
| Tự do hóa tài khoản vốn |
Không |
Việt Nam đang nỗ lực xây
dựng một hệ thống tài chính hiện đại vào một thời điểm tương đối thuận
lợi khi thị trường vốn quốc tế, đặc biệt ở Châu Á đang có tính thanh
khoản rất cao. Chỉ số EMBI của JP Morgan đo lường khoảng chênh lệch giữa
lãi suất trái phiếu của chính phủ Mỹ và của các nền kinh tế mới nổi
hiện đang ở mức thấp nhất trong 10 năm trở lại đây (Hình 9).
Mặc dù thị trường vừa mới
trải qua một số biến động do thị trường cho vay cầm cố bất động sản ở
Mỹ sụp đổ nhưng chỉ số EMBI vẫn đang ở mức rất thấp cho đến cuối tháng
10. Chênh lệch lãi suất của trái phiếu quốc tế đầu tiên của Việt Nam
được phát hành cuối năm 2005 ( được kỳ vọng sẽ là cơ sở để các tập đoàn
nhà nước vay vốn trên thị trường quốc tế ) luôn thấp hơn mức EMBI trung
bình. Điều này có nghĩa là các nước đang phát triển như Việt Nam có thể
vay vốn từ thị trường quốc tế với mức lãi suất thấp, và đây thực sự là
một cơ hội cho Việt Nam nếu việc tài trợ bằng vốn vay nước ngoài được
thực hiện một cách cẩn trọng. Tuy nhiên, có một nguy cơ là chính phủ và
các công ty trong nước sẽ trở nên phụ thuộc quá nhiều vào các khoản vay
nước ngoài, để né tránh những quyết định khó khăn hơn nhưng cần thiết để
củng cố hệ thống tài chính trong nước. Theo phân tích ở Phần IV, các
doanh nghiệp nhà nước đang sử dụng vốn một cách kém hiệu quả. Nếu tình
trạng này tiếp diễn và các doanh nghiệp này lại được phép tiếp cận với
thị trường vốn quốc tế thì một rủi ro thực tế là Việt Nam sẽ phải trả
một cái giá khá đắt cho những khoản vay không mang lại mấy giá trị. Bên
cạnh đó, ngay cả trong giai đoạn thị trường thuận lợi thì nhà nước vẫn
phải thận trọng trong việc giữ nợ ở mức kiểm soát được để tránh những cú
sốc chắn chắn sẽ xảy ra trong tương lai. Điều này có nghĩa là cần giảm
thâm hụt ngân sách nhà nước, thậm chí phải liên tục duy trì thặng dư
ngân sách. Nhà nước phải chống lại “cám dỗ” của việc vay vốn nước ngoài
để tài trợ thâm hụt ngân sách vì mặc dù vốn hiện nay đang rẻ nhưng không
có bảo đảm chắc chắn rằng nó sẽ tiếp tục rẻ trong những năm tới.
5. Hiệu năng của Nhà nước
Các quốc gia Đông Á có
một tầm nhìn chiến lược dài hạn và ý chí chính trị để có thể dự báo
trước và phản ứng lại với các thách thức phát triển trước khi mọi sự trở
nên quá muộn. Các nước này cũng ứng xử khá tốt trước các cuộc khủng
hoảng bất ngờ. Thế nhưng Việt Nam từng thất bại hết lần này đến lần khác
trong việc đưa ra những phản ứng chính sách thích hợp ngay cả đối với
những vấn đề đã được dự báo từ trước. Việc phụ thuộc quá đáng vào thuỷ
điện như đã đề cập ở trên là một ví dụ. Những nút ách tắc giao thông có
nguy cơ trở nên kẹt cứng ở Hà Nội và TP. Hồ Chí Minh cũng đã được các
nhà quy hoạch đô thị nhìn thấy từ 10 năm trước, thế nhưng cho đến tận
thời điểm này, chính quyền ở hai đô thị lớn này vẫn chưa có biện pháp
hữu hiệu đề giải quyết vấn đề. Thực tế là TP. Hồ Chí Minh và Hà Nội nổi
lên trong số những thành phố ở Đông Nam Á như là hai đô thị không có một
hệ thống giao thông công cộng hữu hiệu. Ở thời điểm hiện nay, các nhà
quy hoạch của TP. Hồ. Chí Minh đang đặt hy vọng vào hệ thống tàu điện
ngầm, mà trên thực tế sớm nhất là mươi năm nữa mới bắt đầu đi vào hoạt
động. Ngập lụt lan tràn ở TP. Hồ Chí Minh trong mùa mưa - hệ quả của
việc nhiều kênh rạch bị lấp trong nhiều năm trở lại đây - cũng là một
nguy cơ được báo trước thế nhưng cũng không được chính quyền thành phố
quan tâm giải quyết một cách thỏa đáng. Nhiều thành phố ở các quốc gia
đang phát triển cũng đã từng gặp những vấn đề như thế này và những giải
pháp hiệu quả của họ giờ đây đã trở nên nổi tiếng. Việc chính quyền
không có khả năng ứng phó một cách có hiệu lực trước những nguy cơ được
báo trước làm chúng ta nghi ngờ khả năng ứng phó của nó trước những tình
huống khủng hoảng bất ngờ.
Một nghiên cứu gần đây
của Ngân hàng Thế giới đã đánh giá chất lượng quản trị quốc gia của
chính phủ 212 nước và vùng lãnh thổ dựa trên sáu tiêu chí: tính hiệu
năng của chính phủ, chất lượng chính sách và hoạt động điều tiết, thượng
tôn pháp luật, tham nhũng, tiếng nói và trách nhiệm giải trình, ổn định
chính trị.55 Ngoại trừ tiêu chí về ổn định chính trị, điểm của Việt Nam
về năm tiêu chí còn lại đều thấp hơn so với các nước ở Đông Á và Đông
Nam Á (trừ In-đô-nê-xia). Về mặt phương pháp, cần lưu ý rằng các chỉ số
này là những chỉ số so sánh. Tức là, việc một số chỉ số của Việt Nam
(như tính hiệu năng của chính phủ) trong năm 2006 giảm so với 1996 không
có nghĩa là Việt Nam đã thụt lùi về phương diện này. Sự suy giảm về
điểm số chỉ chứng tỏ rằng mặc dù trên thực tế có thể Việt Nam đã có
những tiến bộ đáng kể về phương diện quản trị quốc gia, thế nhưng các
nước khác trong khu vực tiến bộ còn nhanh hơn.
Kinh nghiệm của những nhà
nước thành công cung cấp cho Việt Nam một số gợi ý quan trọng trong nỗ
lực cải cách hệ thống hành chính nhà nước. Mặc dù việc tổ chức lại các
cơ quan hành chính ( chẳng hạn như giảm số bộ hay thực hiện cơ chế “một
cửa một dấu” ) có thể có hiệu quả ở một chừng mực nào đó, nhưng suy cho
cùng, hiệu quả thực sự chỉ có thể đạt được nếu như nhà nước chủ động
giới hạn phạm vi chức năng của mình để có thể tập trung vào một số lĩnh
vực then chốt mà chỉ nhà nước mới có thể thực hiện được. Trong nhiều năm
trở lại đây, cộng đồng các nhà tài trợ quốc tế đã đầu tư nhiều cho hoạt
động cải cách hành chính của Việt Nam. Sau nhiều năm nhìn lại, có vẻ
như có một sự đồng thuận cho rằng những nỗ lực này đã không thành công
vì nó chỉ làm mỗi một việc là đổ tiền vào những cơ quan hành chính hiện
hữu mà không tìm cách thay đổi một cách cơ bản nội dung và cách thức
thực hiện chức năng của các tổ chức này. Trong khi đó, một số cải cách
do chính phủ Việt Nam chủ động khởi xướng và thực hiện lại thành công
hơn nhiều. Luật Doanh nghiệp là một ví dụ như vậy. Tiếp nối tinh thần
này, việc chính phủ Việt Nam đặt một ưu tiên rất cao cho hoạt động tiếp
tục và tích cực cải cách doanh nghiệp nhà nước là rất đáng hoan nghênh.
Trong 20 năm qua, nền kinh tế và xã hội của Việt Nam giờ đây đã trở nên
phức tạp hơn rất nhiều, và đồng thời, Việt Nam ngày nay cũng phải đối
diện với những thách thức rất tinh vi và phức tạp, đòi hỏi phải có những
giải pháp mới. Tăng cường chất lượng của hệ thống giáo dục - đào tạo,
hệ thống y tế, giải quyết khủng hoảng về cơ sở hạ tầng, và vượt qua
thách thức của đô thị hóa và suy thoái môi trường đòi hỏi một nhà nước
mạnh hơn. Trên thực tế, khi nhà nước tự hạn chế phạm vi chức năng của
mình thì nó có thể trở nên tốt hơn, đồng thời vai trò của nó sẽ được
tăng cường chứ không hề suy giảm.
6. Công bằng
Về phương diện phát triển
con người, Việt Nam đã đạt được những thành công vô cùng ấn tượng trong
hai thập kỷ trở lại đây. Nếu căn cứ vào các chỉ số phát triển chủ yếu
thì Việt Nam thậm chí còn vượt lên trên nhiều nước giàu có hơn. Tỷ lệ tử
vong của trẻ em ở Việt Nam thấp hơn so với Thái-lan và Trung Quốc. Việt
Nam cũng sẽ đạt được hầu hết các Mục tiêu Phát triển Thiên niên kỷ
trước thời hạn. Thành tích xóa đói giảm nghèo ở Việt Nam cũng là một
trong những kỷ lục khó vượt qua. Những thành tựu này là vô cùng ấn
tượng. Tuy nhiên, cũng như trong phát triển kinh tế, trong sự nghiệp
phát triển con người, thành công trong quá khứ không đủ để đảm bảo cho
thành công trong tương lai. Đặc biệt, cuộc chiến chống đói nghèo sẽ trở
nên khó khăn hơn. Mặc dù Việt Nam sắp sửa vươn tới mức thu nhập trung
bình thấp nhưng một bộ phận lớn dân cư vẫn chưa được hưởng một mức sống
“chấp nhận được” theo tiêu chuẩn quốc tế. Sự tính toán tỷ lệ dân số nằm
dưới ngưỡng nghèo đói một cách rạch ròi không quan trọng bằng một thực
tế là một phân lượng lớn người dân Việt Nam vẫn đang ở cận ngưỡng nghèo.
Những người này có thể rơi xuống dưới ngưỡng nghèo bất kỳ lúc nào khi
giá lương thực, thực phẩm tăng, khi nhà có người ốm, khi tiền học phí
tăng, hay khi tiền thuê nhà ở khu vực đô thị đột nhiên tăng cao như
trong mấy năm trở lại đây.
Nếu Việt Nam muốn duy trì
ổn định xã hội trong 5-10 năm tới thì một điều chắc chắn là Việt Nam sẽ
phải nỗ lực hết sức để đảm bảo rằng 30% dân cư nghèo nhất nước được
chia sẻ thành quả của sự phát triển bằng cách quan tâm tới ba lĩnh vực
trọng yếu: giáo dục, y tế, và lưới an sinh xã hội (social safety nets).
Bài viết này đã nhấn mạnh giáo dục đại học, nhưng tất nhiên, giáo dục
phổ thông và trung học cũng quan trọng không kém. Y tế là một điều kiện
tiên quyết và thiết yếu đối với người lao động. Mặc dù các chỉ số cơ bản
của Việt Nam tương đối cao so với các nước có mức GDP trên đầu người
tương tự, Việt Nam vẫn còn cần và có thể cải thiện thêm nhiều. Trong mấy
năm gần đây, người dân ngày càng phải tự gánh chịu một tỷ lệ chi phí y
tế cao hơn. Hệ thống y tế ở tuyến xã và huyện nhìn chung rất kém khiến
nhiều người không được tiếp cận ngay cả với những chăm sóc y tế sơ đẳng.
Rất nhiều nghiên cứu đã chỉ ra rằng nhiều gia đình ở nông thôn đã phải
bán đến mảnh ruộng cuối cùng để trang trải chi phí y tế cao ngất so với
khả năng chi trả của họ, với hy vọng cứu được người thân của mình và do
vậy trở nên trắng tay. Cung cấp lưới an sinh xã hội cho người nghèo và
dễ bị tổn thương là điều kiện cần thiết để đảm bảo mọi người dân được
chia sẻ thành quả của phát triển, đồng thời cũng giúp cho sự phát triển
trở nên hài hòa và bền vững hơn.
Khi thu nhập phi nông
nghiệp tiếp tục tăng lên nhanh chóng, số gia đình sống ở khu vực đô thị
cũng sẽ ngày một nhiều. Nhiều gia đình trong số này sẽ trở thành người
“nghèo đô thị”, và tất nhiên là không có nhà riêng. Họ sẽ là những người
cần lưới an sinh xã hội vì mạng lưới cộng đồng và thôn xóm trước đây đã
không còn “chắc chắn” như trước nữa. Vì vậy, nhà nước cần tìm cách giúp
những người nghèo đô thị này có bảo hiểm và các hình thức hỗ trợ khác.
Một sự kết hợp giữa lưới an sinh tốt hơn được tài trợ bằng thuế đánh vào
các nguồn tài sản mới (như bất động sản chẳng hạn) và các chính sách
giúp người dân có thể có nhà riêng sẽ tạo nên một “khế ước xã hội” mới
giúp đảm bảo sự ổn định trong tương lai. Sự công bằng này không phải là
món đồ trang sức cho tăng trưởng, mà thực sự là một điều kiện tiên quyết
để có thể duy trì tăng trưởng. Một khi đã rơi vào tình trạng chia rẽ về
mặt xã hội ( như đã gặp ở nhiều nước Đông Nam Á và Trung Quốc ) thì để
giải quyết một loạt vấn đề kinh tế, chính trị, xã hội do tình trạng này
gây ra sẽ mất rất nhiều thời gian và công sức. Nói cách khác, nên giải
quyết những vấn đề này ngay trong quá trình phát triển chứ không nên để
chúng xảy ra rồi mới lo đi giải quyết hậu quả.
Đọc đến đây, những người
bị ru ngủ bởi những báo cáo đầy lạc quan của các nhà tài trợ sẽ thấy
ngạc nhiên. Tuy nhiên, bằng chứng của những dấu hiệu bất bình đẳng ở
Việt Nam đã xuất hiện. Một báo cáo gần đây của UNDP cho biết hệ số bất
bình đẳng Gini của Việt Nam năm 2004 đã lên tới 0,41 khi loại trừ “tiền
thuê nhà ngầm ẩn” trong các tính toán về thu nhập.56 Độ co giãn của việc
làm so với tăng trưởng của Việt Nam là 0,4, thấp hơn nhiều so với Hàn
Quốc và Đài Loan trong giai đoạn hai nước này tăng tốc công nghiệp hóa
và thậm chí còn thấp hơn cả Trung Quốc. So với tất cả các nước trong khu
vực (kể cả Trung Quốc), các hộ gia đình ở Việt Nam phụ thuộc nhiều hơn
vào ngân sách gia đình để trang trải chi phí y tế. Trong khi đó, hệ
thống bảo hiểm xã hội công cộng ở Việt Nam lại ưu ái người giàu hơn
người nghèo.
Ở cấp độ cơ bản, thách
thức về công bằng ở Việt Nam hiện nay là làm thế nào để khuyến khích
tính cố kết xã hội và làm cho người dân có cảm giác mọi người cùng phụ
thuộc vào vận mệnh chung của đất nước. Kinh nghiệm của các nước Đông Á
cho thấy để thực hiện được mục tiêu này, việc tạo công ăn việc làm và
nâng cao khả năng tiếp cận các dịch vụ giáo dục và y tế đóng vai trò hết
sức quan trọng. Công bằng và minh bạch trong cả khu vực công lẫn khu
vực tư cũng quan trọng không kém. Địa vị công dân sẽ không có mấy ý
nghĩa khi một số kẻ có thể sống và hành xử trên đầu những người khác chỉ
vì họ được hậu thuẫn bởi các quyền lực kinh tế và thế lực chính trị.
Việt Nam cũng phải xóa bỏ chế độ hộ khẩu vì chế độ này không còn phục vụ
các chức năng kinh tế hay xã hội như trước đây nữa, mà trái lại đã trở
thành một công cụ “hành dân” và từ chối quyền tiếp cận dịch vụ công
chính đáng của người nhập cư.
Phần 4. Duy trì tăng trưởng bền vững và công bằng
V. Tình trạng “lưỡng thể”: Nền kinh tế Việt Nam hiện nay
Để đạt được những mục
tiêu phát triển đầy tham vọng của mình, nền kinh tế Việt Nam phải có khả
năng tiếp tục tăng trưởng cao và công bằng trong vài thập kỷ tới. Kinh
nghiệm phát triển của các nước trong khu vực cho thấy đây là một nhiệm
vụ vô cùng khó khăn vì trên thực tế, mới chỉ có một vài nước Đông Á thực
hiện được điều này. Như được minh họa trong Hình 1, các nước Đông Nam
Á, và tương tự như vậy, hầu hết các nước thu nhập trung bình trên thế
giới thường tăng trưởng chậm lại sau khi vượt qua ngưỡng thu nhập trung
bình thấp. Vì vậy, các nhà lãnh đạo của Việt Nam cần tự hỏi: Làm thế nào
để Việt Nam tiếp tục duy trì được nhịp độ tăng trưởng như hiện nay ?
Rõ ràng rằng, để có thể
đạt được mục tiêu duy trì tốc độ tăng trưởng trong những thập kỷ tới,
việc đầu tiên cần làm là nhận dạng những khu vực có tiềm năng tăng
trưởng cao nhất, sau đó tạo mọi điều kiện tốt nhất để các khu vực này
tiếp tục phát triển. Phần IV này sẽ chỉ ra rằng khu vực FDI và dân doanh
trong nước là “động cơ song đôi” của nền kinh tế Việt Nam. Đây là hai
khu vực kinh tế có nhiều tiềm năng nhất trong việc giúp Việt Nam duy trì
được tốc độ tăng trưởng một cách lâu dài. Thế nhưng chính phủ Việt Nam
vẫn chưa thực sự tạo được điều kiện thuận lợi để hai khu vực này (đặc
biệt là khu vực dân doanh trong nước) tiếp tục thành công. Thay vào đó,
như phần này sẽ chứng minh, chính sách công nghiệp của Việt Nam lại luôn
luôn ưu ái khu vực - mà theo tất cả những phân tích khách quan nhất -
kém cạnh tranh nhất, tạo ít công ăn việc làm mới nhất, và có tốc độ tăng
trưởng chậm nhất. Nếu như ví cuộc đua tranh kinh tế như một giải vô
địch bóng đá thì chính sách này của nhà nước tựa như việc trong khi mục
tiêu là “đoạt cúp vàng” thì huấn luyện viên lại chỉ cho ra sân những cầu
thủ kém nhất của mình.
Trong vòng hai mươi năm
qua, đặc trưng cơ bản nhất của nền kinh tế Việt Nam là tình trạng “lưỡng
thể”, hay nói một cách bóng bẩy - “một nền kinh tế - hai thể chế”. Đây
là chiến lược nhằm duy trì địa vị thống trị của khu vực kinh tế nhà
nước, đồng thời mở cửa cho đầu tư nước ngoài và cho phép sự trỗi dậy của
khu vực dân doanh vô cùng năng động. Chiến lược “lưỡng thể” này có thể
đã là điều cần thiết để đảm bảo sự ủng hộ về mặt chính trị cho cải cách.
Theo nghĩa này, nó đã rất hiệu quả: hiện nay, khu vực dân doanh và đầu
tư nước ngoài chiếm tới 90% tăng trưởng công nghiệp của Việt Nam và là
nguồn tạo ra hầu hết việc làm mới cho nền kinh tế.
1. Các nguồn tăng trưởng
Những ngành nào đang tạo
ra tăng trưởng cho Việt Nam ? Những ngành quan trọng nhất như công
nghiệp chế tạo, sản xuất và phân phối điện, khí và nước, xây dựng, khách
sạn, nhà hàng và một số dịch vụ khác đóng góp gần 75% tăng trưởng của
Việt Nam. Từ năm 2000, công nghiệp chế tạo, sản xuất và phân phối điện,
khí và nước, xây dựng chiếm tới 45% tăng trưởng thực, trong khi nông
nghiệp và khai khoáng chỉ chiếm chưa tới 1/6 tăng trưởng thực. Thương
mại, vận tải, tài chính giáo dục và y tế cũng có những đóng góp đáng kể (
khoảng 26% trong tổng tăng trưởng sản lượng ) . Hầu hết những ngành
tăng trưởng nhanh này đều sử dụng lao động có kỹ năng và công nghệ cũng
như vốn nước ngoài.
Lưu ý rằng việc một khu
vực nào đó tăng trưởng chậm không có nghĩa là khu vực ấy không quan
trọng. Duy trì được nhịp độ tăng trưởng của khu vực nông nghiệp sẽ làm
cho quá trình đô thị hóa chậm lại, giúp cho tăng trưởng trở nên cân bằng
hơn, và cải thiện tính bình đẳng giữa các vùng miền. Tốc độ di cư từ
nông thôn ra thành thị chậm lại cũng giúp giải tỏa áp lực cho các đô
thị, và điều này đến lượt nó giúp tăng cường sự ổn định xã hội.58 Bên
cạnh đó, nông nghiệp cũng là một nguồn xuất khẩu và thu ngoại tệ quan
trọng của Việt Nam. Tuy nhiên, khu vực công nghiệp và dịch vụ với tốc độ
tăng trưởng cao hơn vẫn đóng góp nhiều hơn cho GDP.
2. Những xu thế chủ yếu
Có lẽ không ai nghi ngờ
về đóng góp to lớn của FDI đối với tăng trưởng kinh tế của Việt Nam.
Bảng 1 cho thấy doanh thu của các doanh nghiệp nước ngoài tăng trung
bình 30%/năm trong giai đoạn 2001-05 theo giá hiện hành (xuất khẩu ngoài
dầu thô của các doanh nghiệp nước ngoài cũng tăng trung bình 26%/năm kể
từ năm 2000).59 Thành tích đầy ấn tượng này của các doanh nghiệp FDI
chỉ kém mỗi khu vực dân doanh trong nước. Giá trị sản xuất do khu vực
này tạo ra đã tăng 4 lần ( theo giá hiện hành ) trong vòng 5 năm qua,
tức là tốc độ tăng trưởng trung bình đạt khoảng 34%/năm. Tốc độ tăng
trưởng của khu vực nhà nước tuy thấp nhất nhưng cũng rất khả quan, đạt
mức 16%/năm theo giá hiện hành. Trong giai đoạn này, lạm phát dao động
trong khoảng 5-7%.
Liệu các khu. vực tăng
trưởng nhanh có duy trì được tốc độ tăng trưởng hay là chúng sắp “hết
hơi” ? Câu trả lời là khác nhau cho các loại hình sở hữu khác nhau. Khu
vực nước ngoài là nơi hấp thụ phần lớn nguồn cung ứng lao động có kỹ
năng và nguyên vật liệu thô của Việt Nam. Cũng như sản lượng dầu mỏ hiện
nay đang giảm sút, nếu như nguồn cung lao động có kỹ năng bị cạn kiệt
và không được “tiếp tế” kịp thời thì nhiều khả năng là tăng trưởng của
khu vực kinh tế có vốn đầu tư nước ngoài sẽ chậm lại. Tất nhiên là các
doanh nghiệp nước ngoài có thể nhập khẩu lao động có kỹ năng từ bên
ngoài, nhưng với chi phí cao hơn. Một hạn chế nữa của việc nhập khẩu lao
động nước ngoài là nếu chẳng may vì một lý do nào đó nền kinh tế tăng
trưởng chậm lại và hợp đồng lao động của người nước ngoài bị chấm dứt
thì những lao động này sẽ về nước hay di chuyển đến một nước khác, để
lại sau lưng rất ít kinh nghiệm và tri thức. Điều này đã xảy ra ở Thái
-lan vào những năm 1990. Đào tạo lao động địa phương là một giải pháp
khả dĩ thế nhưng việc này đòi hỏi phải có thời gian. Bên cạnh đó, lao
động sau khi được đào tạo lại có thể bị các doanh nghiệp khác lấy mất.
Chính vì những lý do này mà chính phủ cần hỗ trợ hay cho người lao động
vay tiền để đầu tư phát triển kỹ năng. Trong khi dòng FDI vẫn tiếp tục
chảy vào Việt Nam, chứng tỏ rằng quan tâm của các nhà đầu tu nước ngoài
đối với Việt Nam thực sự sâu sắc và ngày một nhiều hơn thì cũng nên nhớ
rằng sự bùng nổ FDI cũng đã từng xảy ra và chấm dứt ở nhiều nơi khác
trong khu vực Đông Nam Á. Việt Nam cần rất tỉnh táo trước những điều
kiện cần thiết để duy trì FDI, đặc biệt là trong việc cung cấp điện và
lao động có kỹ năng. Hiện nay, ở cả hai lĩnh vực này Việt Nam đều đang
thất bại.
Khu vực dân doanh lại gặp
phải những vấn đề khác. Các doanh nghiệp dân doanh thường có quy mô
nhỏ, hoạt động kinh doanh đơn giản, và khả năng có hạn trong việc tiếp
cận thông tin thương mại và công nghệ. Bên cạnh đó, đất đai và tài chính
là những khó khăn thường trực của nhiều doanh nghiệp dân doanh, mặc dù
tốc độ tăng trưởng tín dụng của Việt Nam trong những năm qua luôn rất
cao. Các doanh nghiệp dân doanh thường phàn nàn rằng ngân hàng thường
chỉ cho họ vay ngắn hạn và ít khi đồng ý cho họ vay dài hạn. Trừ phi
những vấn đề này được giải quyết, bằng không tốc độ tăng trưởng rất
nhanh của khu vực dân doanh kể từ năm 2000 sẽ bị chậm lại vì cơ hội cho
các doanh nghiệp nhỏ suy giảm, đồng thời chỉ có một số ít doanh nghiệp
dân doanh có khả năng phát triển thành những doanh nghiệp lớn. Nếu các
doanh nghiệp dân doanh không sớm trở thành những nhà cung ứng đáng tin
cậy cho các doanh nghiệp FDI thì hệ quả có thể là tốc độ tăng trưởng của
cả hai khu vực này đều bị suy giảm. Việc trở thành các nhà cung ứng tại
chỗ cho các doanh nghiệp nước ngoài sẽ giúp các doanh nghiệp dân doanh
nối kết được vào mạng lưới cung ứng toàn cầu, đồng thời có cơ hội được
làm việc với những tiêu chuẩn chất lượng và môi trường kinh doanh quốc
tế. Sự tồn tại của một mạng lưới dầy đặc các nhà cung ứng địa phương
cũng là một nhân tố thúc đẩy thu hút đầu tư nước ngoài vào Việt Nam. Tuy
nhiên, cho đến thời điểm này, các nhà đầu tư nước ngoài vẫn phàn nàn
rằng các nhà cung ứng trong nước còn quá nhỏ và công nghệ quá lạc hậu để
có thể thực hiện được vai trò rất quan trọng này.
Một khía cạnh tích cực
nữa của đầu tư dân doanh là nó có xu hướng phân phối rộng rãi và đồng
đều hơn so với đầu tư của nhà nước và nước ngoài. So với các doanh
nghiệp nhà nước và FDI thì các doanh nghiệp dân doanh phản ứng nhanh
nhạy hơn trước các cơ hội mới của thị trường tại chỗ, một phần là do họ
hiểu và gần gũi thị trường hơn, nhưng phần khác là vì các doanh nghiệp
nhà nước và FDI lớn thường không quan tâm đến những cơ hội nhỏ. Như vậy,
một khu vực dân doanh lớn mạnh sẽ góp phần phát triển nông thôn. Chẳng
hạn như doanh nghiệp dân doanh sẽ là cầu nối hiệu quả giữa người nông
dân và thị trường thế giới, và qua đó giúp người nông dân cải thiện chất
lượng và đa dạng hóa sản phẩm. Khả năng tạo công ăn việc làm ở khu vực
nông thôn là tiền đề then chốt để có thể thu hẹp phần nào khoảng cách
thành thị - nông thôn và giảm bớt sức ép di cư cho thành phố.
Sự tăng trưởng của khu
vực nhà nước tuy khả quan nhưng phụ thuộc gần như hoàn toàn vào tài trợ
của nhà nước về cả quy mô vốn và mức vốn trung bình trên một công
nhân.61 Trong năm 2005, tỷ lệ vốn/lao động của các doanh nghiệp nhà nước
cao gấp 3 lần so với các doanh nghiệp dân doanh. Thế nhưng doanh số
trung bình do một công nhân tạo ra ở DNNN lại chỉ cao hơn 44% so với khu
vực dân doanh. So với khu vực FDI, mức vốn trung bình trên 1 lao động
của khu vực nhà nước cao hơn khoảng 70%, thế nhưng doanh số bình quân
của một lao động lại tương tự nhau. Thêm vào đó, lao động tại các doanh
nghiệp nhà nước có trình độ kỹ năng cao hơn so với lao động ở khu vực
dân doanh. Như vậy, mặc dù có lợi thế hơn hẳn cả về vốn và kỹ năng lao
động nhưng các DNNN không biến được lợi thế này thành sự vượt trội về
năng suất. Nguyên nhân cơ bản của tình trạng kém hiệu quả này là các
doanh nghiệp nhà nước thường được hưởng lợi thế độc quyền, ít phải cạnh
tranh bình đẳng với các khu vực khác (đặc biệt là trong việc thực hiện
các hợp đồng với nhà nước) và hệ thống khuyến khích yếu. Hiện nay, nhiều
doanh nghiệp nhà nước vẫn còn muốn tiếp tục được bảo hộ và ưu đãi về
vốn, đất đai, địa vị trên thị trường, và hợp đồng với nhà nước. Mặc dù
đây là một cách để khởi đầu, nhưng nếu cứ tiếp tục mãi như thế, thì đây
cũng đồng thời là một con đường chắc chắn dẫn tới thất bại.
Bảng 5: Vốn, doanh thu, và lao động của các DN Việt Nam theo loại hình sở hữu (2005)
| * |
Nhà nước |
Ngoài nhà nước |
Nước ngoài |
Tổng |
| Lao động (nghìn) |
2.041 |
2.982 |
1.221 |
6.244 |
| Vốn (nghìn tỷ đồng) |
1.451 |
705 |
528 |
2.684 |
| Doanh thu (nghìn tỷ đồng) |
838 |
853 |
502 |
2.159 |
| Vốn/lao động * |
711 |
236 |
432 |
430 |
| Doanh thu/lao động * |
411 |
286 |
411 |
346 |
| Doanh thu/vốn |
0,58 |
1,21 |
0,95 |
0,80 |
| Tốc độ tăng trưởng, 2001-05 |
* |
* |
* |
* |
| Lao động |
-1% |
22,4% |
25,7% |
12,2% |
| Vốn |
15,3% |
44,4% |
18,5% |
21,0% |
| Doanh thu |
16,2% |
34,5% |
29,7% |
24,5% |
Từ Bảng 5 cũng có thể
thấy rằng tốc độ tăng trưởng việc làm ở khu vực dân doanh và FDI rất
cao. Cứ sau 3 đến 3,5 năm thì số lượng tuyển dụng của khu vực dân doanh
và FDI lại tăng gấp đôi. Mỗi năm có thêm 1,1 triệu người tham gia vào
lực lượng lao động. Tính đến cuối năm 2005, khu vực FDI và dân doanh có
4,2 triệu lao động. Điều này có nghĩa là từ năm 2006 cho tới 2008 -
2009, nếu tốc độ tăng trọng việc làm tiếp tục như hiện nay thì hơn 100%
lực lượng lao động sẽ được thu hút bởi khu vực doanh nghiệp chính thức -
và điều này xảy ra trước khi có sự bùng nổ về FDI trong hai năm 2006 và
2007. Vì nhiều việc làm ở khu vục thành thị không nằm trong khu vực
chính thức nên lao động từ vùng nông thôn ( vốn có mức lương thấp ) sẽ
bị kéo về các thành phố, khiến cho tốc độ đô thị hóa tăng đáng kể. Các
thành phố của Việt Nam phải chuẩn bị sẵn sàng cho sự di chuyển của hàng
triệu người nhập cư trong vài năm tới. Như sẽ được thảo luận ở phần sau,
các thể chế đô thị và kế hoạch đầu tư chưa sẵn sàng cho nhiệm vụ khó
khăn này.
3. Chiến lược “những đỉnh cao chỉ huy” của nhà nước
Một mục tiêu trong chính
sách công nghiệp của Việt Nam là thúc đầy sự xuất hiện của các doanh
nghiệp lớn, tạo ra được nhiều công ăn việc làm, có trình độ cao về công
nghệ, và có năng lực cạnh tranh quốc tế. Về mặt lý thuyết, việc các
doanh nghiệp này là nhà nước hay tư nhân không quan trọng. Điều thực sự
quan trọng là mọi công ty, không phân biệt loại hình sở hữu, phải được
đánh giá dựa trên mức độ đạt được các mục tiêu trên. Trong khi chính phủ
Việt Nam luôn khẳng định chính sách khuyến khích cả ba khu vực kinh tế
cùng phát triển thì trên thực tế, một phần lớn tín dụng và đầu tư được
ưu ái dành cho khu vực nhà nước. Tuy nhiên, nếu số liệu thống kê công
nghiệp là chính xác thì tỷ trọng sản xuất công nghiệp của khu vực nhà
nước liên tục sụt giảm so với khu vực dân doanh và FDI (xem Hình 10).
Nếu như vào năm 2001, khu vực nhà nước còn chiếm khoáng 1/3 sản lượng
công nghiệp thì đến năm 2006, tỷ lệ này đã giảm xuống dưới 20%. Hơn nữa,
khu vực công nghiệp nhà nước cũng có tốc độ tăng trưởng thấp, và vì vậy
trong năm 2006 chỉ đóng góp được khoảng 12% cho tổng mức tăng trưởng
sản phẩm công nghiệp của toàn nền kinh tế.
Khu vực nhà nước hầu như
không tạo thêm được việc làm mới. Bên cạnh đó, trừ một số ngoại lệ, các
doanh nghiệp nhà nước hầu như không xuất khẩu các sản phẩm chế tạo; và
đối với những doanh nghiệp xuất khẩu được nhờ trợ cấp của nhà nước thì
không chắc là liệu chúng thực sự có năng lực xuất khẩu, hay chỉ đơn
thuần là chuyến tiền đóng thuế của người dân sang túi của người tiêu
dùng nước ngoài. Hình 11 cho thấy đóng góp của khu vực kinh tế nhà nước
trong tồng giá trị gia tăng của khu vực doanh nghiệp không những giảm về
mặt tương đối mà còn có tốc độ thua xa khu vực FDI và dân doanh trong
nước. Tất cả những con số này cho thấy khu vực FDI và dân doanh trong
nước đang phát triển rất năng động đã dần trở thành động lực chính của
nền kinh tế, trong khi khu vực kinh tế nhà nước đang thất bại trong việc
đạt được những mục tiêu đề ra ban đầu.
Chính phủ Việt Nam chủ
trương xây dựng những tập đoàn kinh tế nhà nước quy mô lớn, hoạt động đa
ngành. Đây là một nỗ lực nhằm khai thác lợi thế kinh tế theo quy mô và
cải thiện cơ cấu quản lý. Một mục đích khác của nỗ lực này là đề duy trì
sự “độc lập và tự chủ” về mặt kinh tế thông qua việc “kiểm soát thị
trường nội địa”. Mặc dù những phát biểu này còn dừng lại ở mức độ đại
cương, nhưng chúng cho thấy một sự bất cập về hoạch định chính sách
trong bối cảnh của nền kinh tế toàn cầu vào đầu thế kỷ 21. Nền kinh tế
thế giới đang ngày càng phát triển trong mối quan hệ phụ thuộc lẫn nhau,
trong đó nhiều công ty của nhiều quốc gia cùng nhau xây dựng nên các
chuỗi cung ứng toàn cầu. Đối với cá nhân doanh nghiệp và toàn bộ nền
kinh tế, việc tham dự vào chuỗi cung ứng toàn cầu này không hề là một sự
đe dọa đối với tính độc lập và tự chủ về kinh tế, mà trái lại, là cách
duy nhất để trở nên cạnh tranh và hiện đại hoá. Trước thực tế là mỗi sản
phẩm, từ giày dép cho đến máy tính cá nhân đều là sản phẩm tập thể của
rất nhiều công ty trong chuỗi cung ứng, việc “kiểm soát thị trường nội
địa” nên được hiểu như thế nào? Trong thế giới ngày nay, mô hình công
nghiệp hoá thay thế nhập khẩu đã trở nên hết sức lạc hậu, và như đã nói ở
trên, các quy tắc của WTO không cho phép các hoạt động bảo hộ thương
mại. Một lần nữa, mặc dù về mặt lý thuyết, sở hữu nhà nước không ngăn
cản một công ty trở nên hiệu quả và cạnh tranh, nhưng trên thực tế các
nền kinh tế mạnh nhất trong khu vực (trừ Sing-ga-po) hầu như không có
khu vực nhà nước. Thế nhưng có ai chê Hàn Quốc hay Nhật Bản đánh mất sự
“độc lập và tự chủ” kinh tế đâu!
Việc nhấn mạnh vai trò
của các tập đoàn kinh tế có tính hướng nội là một dấu hiệu cho thấy Việt
Nam đang đi theo chiến lược công nghiệp của các nước Đông Nam Á, trong
đó các tập đoàn tư nhân và nhà nước tích tụ vốn nhờ vị thế độc quyền
trên thị trường nội địa (thường được bảo hộ chặt chẽ). Mặc dù các tập
đoàn của In-đô- nê-xia, Ma-lay-xia, Thái-lan, và Phải-lip-pin có tăng
trưởng về mặt quy mô và phạm vi, nhưng chỉ có một vài tập đoàn thành
công trong việc xâm nhập thị trường quốc tế đối với những sản phẩm công
nghệ cao. Phần đông trong số chúng tiếp tục phụ thuộc nặng nề vào thị
trường nội địa với những sản phẩm có giá trị gia tăng thấp hay vào những
hoạt động đầu cơ tài chính. Việc hình thành nhiều tập đoàn kinh tế có
mối liên kết ngang còn tạo ra những nhóm đặc quyền, đặc lợi, mà về sau
chính những nhóm đặc quyền đặc lợi này lại quay lại thao túng chính phủ
và ngăn cản quá trình tự do hoá, công nghiệp hoá, và nâng cao năng lực
cạnh tranh của đất nước. Có dấu hiệu ngày càng trở nên rõ ràng là Việt
Nam đang dẫm vào vết xe đổ này của một số nước Đông Nam Á.
Các nước Đông Á theo đuổi
một chiến lược khác hẳn. Khả năng tiếp cận thị trường nội địa không phụ
thuộc vào loại hình sở hữu mà phụ thuộc vào kết quả sản xuất kinh
doanh. Các tập đoàn kinh tế đã từng là một mô hình được khuyến khích ở
Hàn Quốc, thế nhưng chính phủ kiên quyết sử dụng các “phép thử” về hiệu
quả và năng lực cạnh tranh trên thị trường xuất khẩu đối với các tập
đoàn này. Kết quả là, các doanh nghiệp Hàn Quốc không trở nên tự mãn và
không sử dụng thế lực chính trị của mình để cản trở những chính sách và
những dự án đầu tư công nhằm tăng cường năng suất cho toàn nền kinh tế. Ở
Đài Loan, doanh nghiệp nhà nước giữ vị trí thống trị ở các ngành công
nghiệp thượng nguồn như hóa chất, sợi tổng hợp, và đúc kim loại. Trên
thực tế, những doanh nghiệp nhà nước này ở Đài Loan cũng phải cạnh tranh
để cung cấp các yếu tố sản xuất cho doanh nghiệp tư nhân với mức giá
cạnh tranh. Những doanh nghiệp nhà nước ở Đài Loan được thành lập để
khuyến khích xuất khẩu và tăng cường năng lực cạnh tranh cho nền kinh tế
( như trong mô hình Đông Á ), chứ không phải để tích luỹ vốn trên cơ sở
được hưởng độc quyền trên thị trường nội địa ( như trong mô hình Đông
Nam Á ).
4. Đối diện với thách thức từ Trung Quốc
Một câu hỏi không thể né
tránh khi thảo luận các vấn đề kinh tế của Việt Nam là làm thế nào để
cạnh tranh với Trung Quốc. Câu trả lời ngắn gọn ( và duy nhất ) là không
một quốc gia nào có thể cạnh tranh một cách đối đầu với Trung Quốc về
các sản phẩm tiêu dùng được sản xuất đại trà. Đơn giản là vì lợi thế
theo quy mô của Trung Quốc quá lớn. Chiến lược của Việt Nam vì vậy phải
là “nhanh nhạy hơn và thông minh hơn” Trung Quốc. Điều này đồng nghĩa
với việc Việt Nam cần phải nhanh chóng tiến lên các bậc thang cao hơn
trong chuỗi giá trị toàn cầu được miêu tả ở phần đầu của bài viết này.
Hiện nay, phần lớn các doanh nghiệp của Việt Nam còn chưa xâm nhập vào
được quá trình sản xuất toàn cầu ( mặc dù công bằng mà nói, nhiều doanh
nghiệp của Trung Quốc cũng như vậy.) Có lẽ lợi thế lớn nhất của Việt Nam
trong cuộc cạnh tranh với Trung Quốc là với quy mô nhỏ hơn, Việt Nam có
thể tiến hành cải cách nhanh hơn. Đồng thời, là người đi sau, Việt Nam
có thể học được nhiều bài học vô giá từ thành công cũng như thất bại của
những người đi trước, Việt Nam phải có khả năng đảo ngược những xu thế
sai lầm được phân tích ở Phần II và III thì mới có hy vọng thực hiện
bước “nhẩy vọt” qua mặt Trung Quốc. Cũng phải nói ngay rằng, chừng nào
khoảng cách giữa chất lượng đại học của Việt Nam và Trung Quốc chưa được
thu hẹp một cách cơ bản thì ước muốn “qua mặt” Trung Quốc chỉ thuần túy
là một niềm hy vọng không có cơ sở.
Hình 10 :Đóng góp cho tăng trưởng công nghiệp thực theo khu vực kinh tế ( Nguồn: Niên giám Thông kê Việt Nam 2006 )
Hình 11 : Đóng góp về giá
trị gia tăng của ba khu vực kinh tế ( Nguồn:”Thực trạng doanh nghiệp
qua kết quả điều tra 2001-2006”,Tổng cục Thống kê )
Phần V. Khuyến nghị chính sách
VI. Điều kiện tiên quyết: Quyết tâm chính trị
Phân tích ở phần trên cho
thấy quỹ đạo phát triển của Việt Nam gần giống với quỹ đạo của các nước
Đông Nam Á hơn là các nước Đông Á. Sự thực là trong một số khía cạnh
nhất định, Việt Nam thậm chí còn đang tiến gần tới vết xe đổ của các
nước Đông Á và Đông Nam Á trước thời kỳ khủng hoảng 1997-1998 và của
Trung Quốc hiện nay. Các nhà lãnh đạo của Việt Nam cần nhìn nhận những
xu thế này như những lời cảnh báo cấp thiết về nhu cầu phải có những
thay đổi chính sách thực sự. Mặc dù có những tín hiệu không khả quan
nhưng điều đó không có nghĩa là quỹ đạo phát triển của Việt Nam trong
tương lai là một điều gì đó có tính “định mệnh”, không thể thay đổi
được. Việt Nam có nhiều thuận lợi so với Thái-lan, In-đô-nê-xia,
Phi-líp-pin, trong số những thuận lợi này phải kể đến tính gắn kết xã
hội cao và truyền thống văn hóa mạnh mẽ, trong đó bao gồm cả tính hiếu
học và tinh thần chuộng cái mới. Việt Nam không bị chia rẽ vì những lý
do dân tộc hay tôn giáo mà nhiều nước Đông Nam Á là nạn nhân. Với những
thuận lợi to lớn này, có lẽ hơn ai hết, Việt Nam ở vị thế có thể tự kiểm
soát được vận mệnh kinh tế của mình.
Một trong những nhận định
của bài phân tích này là những chính sách Việt Nam cần thực hiện trong
thời gian tới đã trở nên tương đối rõ ràng. Nhiều nước đi trước cũng đã
từng gặp phải những thách thức của Việt Nam hiện nay, và điều đó có
nghĩa là, bài học từ sự thành công hay thất bại của những nước này sẽ là
nguồn tham khảo hữu ích cho Việt Nam. Rõ ràng là rào cản lớn nhất trên
con đường phát triển của Việt Nam và các nước Đông Nam Á không phải là
những khó khăn mang tính kỹ thuật, mà là quyết tâm chính trị. Chính sách
đất đai là một ví dụ cụ thể. Nhà nước có thể sử dụng thuế bất động sản
để chống đầu cơ, giảm giá đất, đồng thời tăng ngân sách quốc gia. Thế
nhưng đến thời điểm này, Luật thuế bất động sản sau một số lần bị trì
hoãn nay mới được đưa vào trong danh mục dự kiến xây dựng luật của Quốc
hội Khoá XII. (Một câu hỏi nổi lên là những đại biểu dân cử trong Quốc
hội và những “đầy tớ của nhân dân” trong chính phủ đang phục vụ cho lợi
ích của ai, vì rằng tất cả mọi người đều thấy rằng đầu cơ trên thị
trường đất đai đã vượt ra khỏi tầm kiểm soát, đồng thời nhà nước cũng
đang cần bổ sung nguồn thu.) Nói một cách ngắn gọn, quyết tâm chính trị -
được hiểu như là ý chí thực hiện bằng được những quyết sách tuy khó
khăn về mặt chính trị nhờ có lợi cho quốc kế dân sinh - là chất xúc tác
cần thiết cho cải cách ở Việt Nam.
Các nhà lãnh đạo của Việt
Nam đã từng tạo được quyết tâm chính trị mạnh mẽ để thay đổi sức ỳ của
nguyên trạng. Đại hội Đảng VI nhất trí về nhu cầu cấp bách phải cải cách
kinh tế. Vào thời điểm đó, vượt qua khủng hoảng kinh tế và bảo vệ sự
tồn vong của Đảng là nhiệm vụ quan trọng số một. Từ đó đến nay, nguy cơ
của khủng hoảng đã dần bị đẩy lùi, trong khi đó một số nhóm đặc quyền
đặc lợi đã dần được hình thành với những mục tiêu không phù hợp với mục
tiêu chung của quốc gia về công nghiệp hoá và hiện đại hoá. Sự đồng
thuận về cải cách của năm 1986 không còn nữa. Có vẻ như việc xây dựng
một sự đồng thuận mới để đẩy mạnh cải cách và tăng trưởng chỉ khả thi
khi bóng dáng của khủng hoảng đang tới gần. Chính phủ trước hết phải tự
nhận thức được yêu cầu tiếp tục cải cách, để từ đó có thêm ý chí và
quyết tâm chống lại những lực lượng phản đối cải cách.
Bài viết này không có ý
xem nhẹ việc cải thiện năng lực có tính kỹ thuật của chính phủ. Ngày
nay, chính phủ đang gặp phải một sự thiếu hụt đáng lo ngại về nguồn nhân
lực và đây là một vấn đề có tính hệ thống. Từ trước đến nay, những tiêu
chuẩn không liên quan nhiều đến năng lực thực sự như lòng trung thành,
thâm niên, lý lịch gia đình v.v. thường được sử dụng như là những căn cứ
chủ yếu trong việc tuyển dụng và cất nhắc trong hệ thống nhà nước. Vì
vậy, giới trẻ Việt Nam có một cảm nhận rõ ràng rằng hệ thống nhân sự của
nhà nước không trọng dụng người tài. Những hiện tượng này rất phổ biến ở
các nước Đông Nam Á, và hậu quả của chúng đối với sự phát triển kinh tế
xã hội thì quả thực khó lường hết được. Trái lại, những hiện tượng này
lại không thấy xuất hiện ở những nước Đông Á thành công nhất. Những nước
này đều cố gắng sao cho những sinh viên xuất sắc nhất của các trường
đại học luôn coi việc tiến thân trong hệ thống nhà nước là một trong
những lựa chọn hàng đầu. Chính phủ những nước này tìm mọi cách để tuyển
được người tài, sau đó trả họ một mức lương tương xứng với mức lương họ
có thể nhận được ở các khu vực khác. Ở đây cũng vậy, cần có một quyết
tâm chính trị mạnh mẽ để đoạn tuyệt với sức trì kéo của nguyên trạng.
Một số tên tuổi có uy tín
ở Việt Nam, trong đó bao gồm Đại tướng Võ Nguyên Giáp và Giáo sư Hoàng
Tụy đã báo động về tình trạng tê liệt vai trò quản lý của nhà nước. Cả
hai đều cho rằng các cơ quan của Đảng, của nhà nước, các cơ sở nghiên
cứu khoa học và đào tạo đang đứng trước sự xâm thực của các nhóm lợi ích
lợi dụng những cơ quan, tổ chức này để làm giàu cá nhân và bành trướng
ảnh hưởng. Một số vụ việc được Thanh tra chính phủ dũng cảm đưa ra ánh
sáng gần đây là những minh chứng thêm cho sự thoái hoá của hệ thống quản
lý và hành chính nhà nước.67 Tình trạng này cho thấy, đe dọa lớn nhất
của chính phủ đến từ sự thất bại của chính nó.
VII. Khuyến nghị chính sách
Bài viết này cho rằng sự
thành công của Đông Á có được chủ yếu là nhờ phản ứng ưu việt của nó
trước sáu lĩnh vực chính sách. Để tránh “cái bẫy Đông Nam Á” và không
lặp lại sai lầm của Trung Quốc đòi hỏi một hệ thống chính sách đồng bộ
và nhịp nhàng trong cả sáu lĩnh vực này, và những chính sách này cần
được phản ánh trong Chiến lược Phát triển Kinh tế - Xã hội 10 năm
2011-2020 đang được soạn thảo. Nếu được thực hiện một cách hiệu quả thì
những chính sách này sẽ giúp Việt Nam thực hiện được mục tiêu tăng
trưởng nhanh, đồng thời đảm bảo được công bằng xã hội.
1. Giáo dục
1. Cần công khai các ngân sách nhà nước dành cho giáo dục : Cuộc
khủng hoảng hiện nay trong giáo dục không phải là hậu quả của việc
thiếu đầu tư mà một phần là do sự lãng phí và kém hiệu quả trong chi
tiêu giáo dục. Tăng cường tính minh bạch là một bước thiết yếu đầu tiên
để cải thiện hệ thống giáo dục. Thứ nhất, nếu phụ huynh học sinh và báo
chí có những hiểu biết đầy đủ hơn về cách thức phân bổ ngân sách giáo
dục thì họ có thể thực hiện chức năng giám sát một cách hiệu quả hơn.
Chính quyền trung ương khi ấy cũng có thể quy trách nhiệm cho chính
quyền địa phương và lãnh đạo nhà trường một cách dễ dàng hơn. Thứ hai,
sự minh bạch sẽ giúp chính phủ thành công hơn trong việc huy động nguồn
tài trợ từ khu vực tư nhân và thiện nguyện vì khi ấy các nhà tài trợ sẽ
có cơ sở để tin rằng đồng tiền đóng góp của mình được sử dụng một cách
hiệu quả.
2. Thực hiện một cuộc cách mạng trong giáo dục đại học : Tình
trạng khủng hoảng trong giáo dục đại học là một trở ngại cơ bản cho sự
tiếp tục phát triển của Việt Nam, và vì vậy, những trở ngại này cần phải
được giải quyết một cách mạnh mẽ, càng sớm càng tốt. Thực tế là chính
phủ Việt Nam biết phải hành động như thế nào. Quyết định 14 kêu gọi một
cuộc “cải cách toàn diện” đối với hệ thống giáo dục đại học, trong đó
bao gồm những cải cách then chốt cần thiết để thổi một luồng sinh khí
mới vào hệ thống. Tuy nhiên, tiến độ thực hiện quyết định này đang quá
chậm chạp. Nếu tốc độ cải cách giáo dục vẫn chậm chạp như hiện nay thì
ngay cả việc đuổi kịp các nước Đông Nam Á cũng đã là một cái đích xa
vời, còn nói gì đến việc đuổi kịp các nước Đông Á.
Nếu không cải thiện được
kết quả của giáo dục đại học thì Việt Nam sẽ không thể tận dụng được một
cách trọn vẹn lợi ích của đầu tư nước ngoài. Việt Nam đã thành công
trong việc thu hút được một số nhà đầu tư hàng đầu thế giới trong lĩnh
vực công nghệ cao như Intel, Canon, Nidec, và Foxconn. Đây là một cơ hội
ngàn vàng để Việt Nam chuyển đổi và vượt lên chiếm lĩnh những ngành có
giá trị gia tăng cao hơn. Để có thể tận dụng tốt cơ hội này, Việt Nam
cần đào tạo một số lượng lớn lao động có kiến thức và công nhân có kỹ
năng để cung cấp cho những nhà đầu tư nước ngoài cũng như các doanh
nghiệp trong nước. Nếu không thì có lẽ Việt Nam sẽ rơi vào hoàn cảnh
tương tự như Ma-lay-xia - chịu thua trong cuộc cạnh tranh với các quốc
gia có lao động tay nghề cao hơn với chi phí thấp hơn. Ngay ở Việt Nam
hiện nay thì tình trạng mặt bằng lương gia tăng nhanh chóng, cùng với sự
thiếu hụt lao động và công nhân liên tục chạy từ nơi này sang nơi khác
đã làm nhiều nhà đầu tư tiềm năng phải cân nhắc kỹ trước khi đầu tư vào
Việt Nam.
2. Cơ sở hạ tầng và đô thị hóa
1. Giải quyết tình trạng thiếu năng lượng :
Để đảm bảo tình trạng thiếu điện không ngày một xấu đi, Việt Nam cần
nhanh chóng thực hiện ngay một số hành động. Thứ nhất, tăng đầu tư cho
các nguồn năng lượng ngoài thủy điện và cải thiện hệ thống phân phối.
Yêu cầu EVN chấm dứt việc đầu tư nguồn nhân lực và tài lực khan hiếm của
mình vào các hoạt động có tính đầu cơ, không nằm trong nhiệm vụ kinh
doanh chính như viễn thông và bất động sản (xem khuyến nghị 3.1. ở
dưới). Thứ hai, khuyến khích đầu tư của tư nhân trong và ngoài nước,
đồng thời xây dựng một môi trường điều tiết minh bạch và hiệu quả hơn để
tạo động cơ và sự an tâm cho các nhà đầu tư tư nhân.
2. Thành lập Hội đồng thẩm định đầu tư công độc lập :
Việt Nam đang lãng phí rất nhiều tiền của vào các hạng mục đầu tư công
kém hiệu quả. Một trong những nguyên nhân của tình trạng này là do quá
trình ra quyết định đầu tư công (của chính quyền địa phương và các bộ
ngành chủ quản và chịu ảnh hưởng của các nhóm lợi ích) không được đánh
giá một cách thực sự khách quan. Hệ quả là các nhà lãnh đạo quốc gia
không thể tin tưởng hoàn toàn vào tính chính xác của các lý do biện hộ
cho các dự án đầu tư. Chính phủ cần thành lập một ủy ban đặc biệt, chịu
trách nhiệm trực tiếp trước Thủ tướng, có nhiệm vụ đánh giá, thẩm định
một cách toàn diện và khách quan các dự án có quy mô vượt quá một ngưỡng
nhất định nào đó. Kết luận của Hội đồng thẩm định này sau đó cần được
công bố một cách công khai.
3. Áp dụng thuế bất động sản : Thuế
bất động sản là một công cụ chính sách giúp nhà nước đối phó với tình
hình đất đai hiện nay. Mức thuế suất nên được ấn định ở một tỷ lệ vừa
phải, không thấp quá để có tác dụng ngăn chặn hành vi đầu cơ và khuyến
khích chủ sở hữu bất động sản sử dụng chúng vào mục đích sản xuất và
sinh lợi. Tuy nhiên, mức thuế này cũng không nên cao quá khiến những
người đóng thuế tìm cách tránh và trốn thuế bằng nhiều hình thức, trong
đó không loại trừ những hình thức làm tha hoá cán bộ thu thuế và rối
loạn kỷ cương phép nước. Có lập luận cho rằng mức thuế cao quá có thể
tác động một cách tiêu cực tới người nghèo. Tuy nhiên, đây chỉ là vấn đề
kỹ thuật và có thể giải quyết được bằng cách thiết kế một cấu trúc thuế
thích hợp. Hiệu lực thi hành là một yêu cầu quan trọng đối với mọi sắc
thuế nói chung và thuế bất động sản nói riêng. Để tăng cường hiệu lực
thi hành, việc quản lý và doanh thu thuế nên được giao cho chính quyền
địa phương. Khi ấy, chính quyền địa phương sẽ có động cơ thu đủ thuế để
sử dụng vào những mục đích dân sinh ở địa phương.
Việc đánh thuế lợi vốn
trên giao dịch bất động sản nhu Luật thuế Thu nhập cá nhân bắt đầu có
hiệu lực từ 1/1/2009 có thể sẽ không giúp chấm dứt tình trạng đầu cơ.
Thực tế là, khi không có cơ hội đầu tư hấp dẫn khác thì thuế lợi vốn có
thể khuyến khích giới đầu cơ tiếp tục giữ tài sản và không thực hiện
giao dịch.
4. Minh bạch hóa các quy định về đất đai :
Hiện nay, thị trường bất động sản của Việt Nam bị coi là một trong
những thị trường kém minh bạch nhất thế giới. Báo chí đã đưa tin về
nhiều trường hợp trong đó nhiều doanh nghiệp đã lợi dụng mối quan hệ của
mình với chính quyền địa phương để chiếm được những mảnh đất có giá trị
thị trường rất cao với một mức giá rất thấp. Cần đoạn tuyệt với cơ chế
“xin-cho” bằng cách yêu cầu đấu thầu công khai quyền sử dụng đất. Chế độ
hai giá - giá thị trường và giá quy hoạch của nhà nước - cũng cần phải
loại bỏ vì đây là một nguồn gốc của tham nhũng.
5. Đầu tư thỏa đáng cho các thành phố : Liệu
TP. Hồ Chí Minh sẽ trở thành một Manila hay một Seoul thứ hai? Hiển
nhiên là nếu những xu thế hiện tại tiếp tục được duy trì thì thành phố
lớn nhất của Việt Nam sẽ có nguy cơ nhiễm phải những căn bệnh tương tự
như nhiều thành phố khác ở khu vực Đông Nam Á. Để tránh định mệnh đen
tối này, chính phủ Việt Nam cần cho phép TP. Hồ Chí Minh điều hành các
hoạt động của mình như các thành phố hiện đại khác trên thế giới, trong
đó quyền lực được tập trung trong tay Uỷ ban Nhân dân, đồng thời buộc
chính quyền thành phố phải chịu trách nhiệm đối với các quyết định của
mình. Việt Nam cũng phải thừa nhận rằng sự phát triển ổn định và liên
tục của các tỉnh trong Vùng kinh tế trọng điểm miền Đông Nam Bộ không
đơn thuần là vấn đề riêng của vùng, mà hơn thế, là vấn đề của cả quốc
gia để từ đó phân bổ nguồn lực cho vùng này một cách hợp lý và sử dụng
chúng một cách hiệu quả để phục vụ cho mục đích dân sinh của cả khu vực
cũng như của quốc gia.
3. Năng lực cạnh tranh của doanh nghiệp
1. Giải tán các tổng công ty và thận trọng với các tập đoàn :
Các Tổng Công Ty được thành lập để khai thác lợi thế kinh tế theo quy
mô và để nâng cao năng lực cạnh tranh. Thế nhưng cho đến nay, mặc dù cả
hai mục tiêu này đều không đạt được nhưng các Tổng Công Ty vẫn tồn tại
như một tập hợp lỏng lẻo các doanh nghiệp thành viên quy mô nhỏ với công
nghệ lạc hậu và hướng nội. Những cải cách thực sự chỉ có thể xảy ra khi
những doanh nghiệp này được dẫn dắt bởi các doanh nhân thực thụ, hoạt
động dưới áp lực của cạnh tranh, khi mua bán - sáp nhập công ty được
thực hiện trên cơ sở thương mại, và khi tồn tại cơ chế đào thải một cách
dứt khoát các doanh nghiệp không có năng lực cạnh tranh. Tất cả những
điều kiện này hoặc không tồn tại hoặc không thể thực hiện được trong hệ
thống Tổng Công Ty hiện nay.
Sở dĩ phân tích này đề
xuất một chính sách mạnh mẽ và dứt khoát như vậy là do việc chuyển Tổng
Công Ty thành tập đoàn cũng không phải là giải pháp đúng đắn vì những
vấn đề kể trên của mô hình Tổng Công Ty vẫn được chuyển giao gần như
nguyên vẹn sang mô hình tập đoàn.
2. Hỗ trợ khu vực dân doanh :
Bài viết này đã chỉ ra rằng mặc dù chính phủ Việt Nam luôn tuyên bố cam
kết hỗ trợ khu vực dân doanh, nhưng trên thực tế khu vực nhà nước vẫn
tiếp tục nhận được rất nhiều ưu ái, bao gồm khả năng tiếp cận đất đai và
vốn trong khi khu vực dân doanh vẫn tiếp tục phải chịu sự nhũng nhiễu
của quan chức và đối xử bất công của hệ thống chính quyền, đặc biệt là
của hải quan và thuế vụ. Chính phủ Việt Nam cần loại bỏ sự bất bình đẳng
này bằng cách đảm bảo rằng nguồn lực sẽ được phân bổ cho những ai có
khả năng sử dụng chúng một cách hiệu quả nhất. Tất cả các doanh nghiệp
bất kể quy mô, loại hình, sở hữu đều phải công bố kết quả kiểm toán do
những công ty kiểm toán độc lập và có uy tín thực hiện.
3. Thành lập Hệ thống Sáng tạo Quốc gia : Công
viên công nghệ cao và các trường đại học nghiên cứu là các cấu phần của
một hệ thống sáng tạo quốc gia, nhưng tự thân chúng thì vẫn chưa đủ.
Việt Nam cần nhanh chóng thành lập Hội đồng Sáng tạo Quốc gia bao gồm
các quan chức chính phủ (hiện đang làm việc hay đã về hưu), các doanh
nhân xuất sắc, và các học giả trong và ngoài nước để xây dựng một kế
hoạch sáng tạo quốc gia và sau đó tổ chức thực hiện kế hoạch này.
4. Hệ thống tài chính
1. Giảm lạm phát : Phân
tích của bài viết này đã chỉ ra rằng lạm phát ở Việt Nam là kết quả của
những chính sách sai lầm của chính phủ, chủ yếu xuất phát từ sự yếu kém
trong quản lý - điều hành kinh tế vĩ mô và hoạt động đầu tư công kém
hiệu quả. Chính phủ Việt Nam cần phải tái lập sự kiểm soát về các chính
sách kinh tế vĩ mô. Để hoạch định chính sách một cách thích hợp trong
bối cảnh môi trường vĩ mô của Việt Nam đã trở nên hết sức phức tạp đòi
hỏi phải có một đội ngũ các chuyên gia kỹ trị. Có vẻ như trong chính phủ
hiện nay đang thiếu các chuyên gia như vậy một cách trầm trọng, hay giả
sử có một nhóm chuyên gia như vậy thì tiếng nói của họ cũng không đến
được tai công chúng cũng như những nơi cần đến.
Lạm phát không chỉ là một
thách thức về kinh tế, mà nó còn là một thách thức về chính trị.
Sự ổn
định về kinh tế vĩ mô sẽ giúp cải thiện hình ảnh và tính chính trực của
nhà nước trong con mắt của doanh nghiệp và người dân. Nếu tình trạng lạm
phát vẫn tiếp diễn hoặc trở nên xấu đi thì chắc chắn sự bất mãn của
người dân sẽ dâng cao đến độ gây bất lợi cho hoạt động điều hành và uy
tín của chính phủ.
2. Biến Ngân hàng Nhà nước Việt Nam thành một ngân hàng trung ương thực thụ : Cải
cách khu vực ngân hàng ở Việt Nam đã có nhiều tiến bộ. Tuy nhiên, những
thành tựu này sẽ không thể bền vững khi thiếu một ngân hàng trung ương
thực thụ, có thẩm quyền và khả năng điều tiết, giám sát hệ thống ngân
hàng, đồng thời điều hành chính sách tiền tệ trong bối cảnh của nền kinh
tế thị trường giờ đây đã trở nên phức tạp và tinh vi hơn rất nhiều.
Điều này chỉ có thể trở thành hiện thực khi ngân hàng trung ương phải
được độc lập trên các phương diện cơ bản, bao gồm độc lập về mặt tài
chính, nhân sự, công cụ, và mục tiêu. Có như vậy cơ quan này mới có khả
năng sử dụng quyền hạn và công cụ của mình để điều hành chính sách tiền
tệ, giải quyết vấn đề lạm phát và mất ổn định vĩ mô một cách hiệu quả.
Cũng cần nói thêm là tính độc lập này phải được tạo lập và duy trì bởi
những cấu trúc thể chế thích hợp . Kinh nghiệm và mô hình ngân hàng
trung ương của nhiều nước đã phát triển sẽ là những bài học quý cho Việt
Nam trong quá trình xây dựng một ngân hàng trung ương vững mạnh.
5. Hiệu lực của Nhà nước
5.1 Loại bỏ những chính sách hoang đường : Các
quyết định chính sách ở các nước Đông Á thường ra đời trên cơ sở hiểu
biết và phân tích kỹ lưỡng thực trạng vấn đề. Một dấu hiệu cho thấy Việt
Nam đang còn thiếu phẩm chất này, đó là việc các nhà hoạch định chính
sách của Việt Nam hay đưa ra những chính sách có tính “hoang đường”,
được hiểu là những chính sách tồn tại trên giấy tờ nhưng hầu như lại
không có tác dụng gì trên thực tế. Có nhiều nguyên nhân dẫn đến sự thất
bại của những chính sách này: có thể là chúng không được tài trợ, không
khả thi, hay đơn giản là định hướng sai ngay từ đầu. Chính sách cung cấp
dịch vụ y tế miễn phí cho tất cả trẻ em dưới 6 tuổi là một ví dụ. Mặc
dù về mặt lý thuyết đây là một chính sách đáng trân trọng, nhưng trên
thực tế nhà nước không thể đủ tiền để tài trợ cho chính sách này. Kết
quả là các bậc phụ huynh vẫn tiếp tục phải trả các khoản phụ phí ở phòng
khám hay bệnh viện nếu như họ muốn con em mình được khám chữa một cách
đầy đủ và kịp thời. Chính sách bảo hiểm xã hội tự nguyện cho nông dân là
một ví dụ khác của chính sách phi thực tế.
5.2 Nâng cao năng lực kỹ trị : Chính
phủ cần xây dựng một đội ngũ các nhà phân tích và hoạch định chính sách
tinh hoa bằng cách từ bỏ hệ thống nhân sự hiện nay để chuyển sang chế
độ trọng dụng hiền tài.
Nhu cầu phân tích và thảo
luận có tính phê phán trong nội bộ chính phủ: Các nhà lãnh đạo của Việt
Nam không thể đưa ra những quyết định chính sách đúng đắn trừ phi họ
được cung cấp những phân tích khách quan và toàn diện về tình hình cũng
như những giải pháp lựa chọn. Những phân tích này chỉ nổi lên từ những
cuộc thảo luận có tình phê phán trên tinh thần xây dựng. Vì vậy, chính
phủ cần tích cực khuyến khích những tiếng nói phản biện và phê phán có
tính xây dựng, đồng thời chấp nhận những ý kiến khác biệt.
Đẩy mạnh giám sát từ bên ngoài : Chính
phủ chỉ có thể hiện thực hóa mục tiêu tăng cường chịu trách nhiệm bên
trong hệ thống và đấu tranh chống tham nhũng nếu như báo chí có được một
không gian rộng lớn hơn để có thể tham gia vào các phân tích khách quan
đối với các chính sách và công chức của chính phủ.
5.3 Tăng cường tính chịu trách nhiệm của các nhà tài trợ : Các
đối tác phát triển quốc tế của Việt Nam cần được khuyến khích để đóng
một vai trò có tính xây dựng hơn trong các thảo luận chính sách. Với tư
cách là nhà tài trợ đa phương lớn nhất, Ngân hàng Thế giới có một trách
nhiệm đặc biệt trong việc chấm dứt hành vi tiếp tay hay biện hộ cho
những chính sách hoang đường. Với những lời ca ngợi một chiều, cộng đồng
các nhà tài trợ là một trong những nguyên nhân làm xói mòn năng lực
phân tích chính sách một cách duy lý của Việt Nam trong thập kỷ vừa qua.
Viện trợ nước ngoài đã tạo nên một môi trường khuyến khích các trung
tâm và viện nghiên cứu của nhà nước biến ưu tiên của các nhà tài trợ và
nhận được dự án tài trợ mới thành ưu tiên.của chính mình thay vì nhiệm
vụ vốn có của chúng là thực hiện các phân tích chính sách có liên quan
và đưa ra khuyến nghị cho chính phủ.
5.4 Theo đuổi định hướng cải cách mạnh mẽ trong chiến lược 10 năm 2011-2020 : Chính
phủ Việt Nam đang soạn thảo chiến lược kinh tế xã hội 10 năm cho giai
đoạn 2010-2020. Để thành công, chiến lược của Việt Nam trong giai đoạn
này phải tập trung cao độ để đi theo con đường phát triển của các nước
Đông Á. Khi thực hiện những chính sách cần thiết để duy trì tăng trưởng
và đạt được một mức độ công bằng chấp nhận được, chính phủ Việt Nam sẽ
có thể bẻ lái nền kinh tế đi theo hướng của các nước Đông Á, đồng thời
tránh khỏi “cạm bẫy” của các nước Đông Nam Á. Những thay đổi cần thiết
hoàn toàn có tính khả thi và nằm trong tầm với của chính phủ. Tuy nhiên,
thay đổi không hề dễ dàng. Nếu như những cơ hội hiện tại được tận dụng
chỉ để biện minh cho sự thụ động và bất động trong chính sách thì trong
tương lai, Việt Nam sẽ khó có lại những cơ hội vàng như hiện nay, đồng
thời cũng không đáp ứng được kỳ vọng chính đáng của nhân dân về sự phát
triển của đất nước.
6. Công bằng
6.1 Cải thiện chất lượng giáo dục : Thất
bại của giáo dục đại học (và thậm chí của giáo dục cơ sở và phổ thông)
trên thực tế được “giải quyết” bằng cách các gia đình khá giả tự thân
vận động để đưa con em mình ra nước ngoài du học. Thế nhưng đây không
thể là giải pháp cho một đất nước với gần 90 triệu dân. Để đảm bảo công
bằng về cơ hội học tập và phát triển cho mọi người, hệ thống giáo dục
trong nước phải được cải thiện một cách cơ bản. Dường như đang tồn tại
một sự đánh đổi giữa số lượng học sinh nhập học ngày càng đông với chất
lượng giáo dục ngày càng xuống cấp. Với cấu trúc dân số như hiện nay,
lượng học sinh đến tuổi đi học ở các cấp trong thời gian tới sẽ tương
đối ổn định, và do đó hệ thống giáo dục có cơ hội để tăng cường chất
lượng mà không phải chịu sức ép quá tải. Điều này sẽ tạo cơ hội cho con
em của những gia đình bình thường cạnh tranh với những gia đình khá giả
hơn.
6.2 Cải thiện chất lượng y tế : Tỷ
lệ tự trang trải chi phí y tế của người Việt Nam cao hơn so với người
dân ở các nước trong khu vực. Hệ thống y tế của Việt Nam hiện nay đã bị
“tư nhân hóa” theo nghĩa nhiều bác sĩ kiếm sống bằng cách kê những đơn
thuốc hay thậm chí tiến hành những phẫu thuật không cần thiết. Chi phí y
tế và không có thu nhập khi gia đình có người ốm là nguyên nhân quan
trọng nhất đẩy các hộ ở mức cận nghèo xuống dưới ngưỡng nghèo. Bảo hiểm y
tế “tự nguyện” vừa không hấp dẫn với người tham gia bảo hiểm, vừa không
bền vững về mặt tài chính đối với các tổ chức cung ứng dịch vụ bảo
hiểm. Nhà nước phải dành ưu tiên cao nhất cho việc cung cấp đủ y, bác
sĩ, các thiết bị y tế và nguồn tài chính cần thiết cho các trung tâm y
tế ở cấp cơ sở. Các bệnh viện và phòng khám phải được theo dõi và điều
tiết bởi cả nhà nước và các hiệp hội nghề nghiệp. Nhà nước cũng phải áp
dụng các tiêu chuẩn y tế cao hơn.
6.3 Cải thiện khả năng sở hữu nhà cho người dân ở thành thị : Nhà
nước cần nhanh chóng có giải pháp cho tình trạng giá nhà đất cao một
cách phi lý ở các đô thị. Giá nhà đất quá sức chịu đựng sẽ khiến dân di
cư đổ dồn về các khu nhà ổ chuột, chấp nhận chịu cảnh lụt lội, mất vệ
sinh, ô nhiễm, và kém an ninh. Điều này tất yếu dẫn tới sự gia tăng sự
bất mãn về mặt tinh thần và bệnh tật về mặt thể chất. Vì hầu hết lượng
tăng dân số xuất hiện ở khu vực đô thị hay ven đô nên để đảm bảo sự công
bằng cho những người dân di cư này, chính phủ cần tạo cho họ có cơ hội
được hưởng một cuộc sống chấp nhận được.
Trợ cấp cho hoạt động đào tạo nghề : Khi
công nhân mất việc không phải vì lỗi của họ mà vì sự biến động của nhu
cầu thị trường thời thì cơ hội được đào tạo lại sẽ giúp họ giảm thời
gian và chi phí cải thiện tay nghề, tăng cường kỹ năng, thậm chí chuyển
sang công việc mới. Chính sách này cũng đóng vai trò như một tấm lưới an
sinh giúp người công nhân giảm bớt chi phí do thất nghiệp. Chính sách
này cũng đem lại cho lao động phổ thông cơ hội mới để cải thiện kỹ năng
và nâng cao mức thu nhập.
6.4 Tiếp tục nâng cấp cơ sở hạ tầng nông thôn : Rất
nhiều nghiên cứu đã chỉ ra rằng độ co giãn của cầu lao động trong nông
nghiệp tương quan với số lượng và chất lượng của hệ thống thủy lợi. Thế
nhưng hệ thống thủy lợi ở Việt Nam lại đang xuống cấp do hoạt động sửa
chữa và bảo dưỡng không được đầu tư đúng mức. Trong khi quy mô canh tác
cần được mở rộng khi người nông dân tiếp tục chuyển sang khu vực phi
nông nghiệp thì sức sống của kinh tế nông thôn sẽ phụ thuộc vào sự phát
triển của mạng lưới giao thông và dịch vụ. Trong thời gian tới, nông
thôn vẫn tiếp tục là nơi sinh sống của đại bộ phận người dân Việt Nam và
vì vậy cần được đầu tư thích đáng về cơ sở hạ tầng để người nông dân có
thể tăng được năng suất và giá trị cho các sản phẩm nông nghiệp. Những
biện pháp nâng cấp này không phải là đầu tư xây dựng mới các khu công
nghiệp hay cảng biển cho mỗi tỉnh mà bao gồm việc nâng cấp hệ thống giao
thông, liên lạc, bảo quản, chế biến sau thu hoạch để kết nối khu vục
nông thôn với thị trường rộng lớn hơn.
Thông qua việc cung cấp
cho dân chúng những “hàng hóa công” mà chỉ nhà nước mới có thể cung ứng,
nhiều người dân sẽ có cơ may cải thiện kỹ năng và thu nhập mà không
phải tự trả thêm quá nhiều tiền. Trong xã hội lúc nào cũng có những
người già, người bệnh hay tàn tật, người sống ở những vùng xa xôi, hẻo
lánh - nói chung là những người cần sự quan tâm và trợ giúp đặc biệt.
Tuy nhiên, đại đa số người dân Việt Nam cũng sẽ được hưởng lợi từ những
khuyến nghị chính sách được nêu lên trong bài viết này.
Bài viết này dựa trên một
nghiên cứu của David Dapice và sử dụng kết quả nghiên cứu của Dwight
Perkins, Nguyễn Xuân Thành, Vũ Thành Tự Anh, Huỳnh Thế Du, và Jonathan
Pincus, những người đồng thời viết một số phần của bài, với sự biên tập
của Ben Wilkinson. Bài viết này được tổ chức Liên hiệp quốc tại Việt Nam
tài trợ.
Những tác giả chính của
cuốn “Theo hướng rồng bay” là những chuyên gia quốc tế, đa số không
chuyên về Việt Nam, và vì vậy nội dung chủ yếu của cuốn sách này là về
những kinh nghiệm có tính so sánh của một số nước trong khu vực. Hơn
mười năm qua, Harvard đã không ngừng phát triển năng lực nghiên cứu
chuyên sâu và tinh tế hơn nhiều dựa trên sự hợp tác chặt chẽ giữa các
chuyên gia Việt Nam và quốc tế. Trung tâm hoạt động của Harvard tại Việt
Nam được đặt tại trường Fullbright ở TP. Hồ Chí Minh, là nơi đào tạo
kinh tế học và chính sách công cho công chức nhà nước. Trang web của
Trường Fullbright đặt tại địa chỉ http://www.fetp.edu.vn
Economist Intelligence Unit, “Việt Nam: Dự báo.” Nguyên bản: “Việt Nam: Country Forecast,”, September 2007, p.36
Trong một vài năm trở lại
đây, Việt Nam đã trở thành cái gọi là triệu chứng “cục cưng”. Ngân hàng
Thế giới và nhóm các nhà tài trợ đồng minh của họ làm ngơ trước mọi
diễn biến tiêu cực ở Việt Nam chỉ vì họ cần ít nhất một ví dụ thành công
để chứng minh rằng viện trợ phát triển chính thức (ODA) có tác dụng.
In-đô-nê-xia đã từng là “cục cưng” của Ngân hàng Thế giới cho đến đêm
trước khủng hoảng 1997, và sự rối loạn về chính trị sau đó đã tiêu hủy
triển vọng tăng trưởng của quốc gia này trong suốt một thập kỷ. Việt Nam
hiện nay đang được chọn để diễn vai trò của In-đô-nê-xia trước đây.
Kinh nghiệm của In-đô-nê-xia cho thấy, làm “cục cưng” có cái khoái nhất
thời nhưng cái nguy dài hạn. Sau khi In-đô-nê-xia thất bại, Ngân hàng
Thế giới đã không ngại ngần chỉ trích những thất bại trong chính sách
của nước này một cách không thương xót.
Chương trình Việt Nam tại
Đại học Harvard mong muốn được tham gia vào quá trình này thông qua các
sáng kiến đối thoại và phân tích chính sách phối hợp cùng với Chính phủ
Việt Nam và Tổ chức Liên hiệp quốc tại Việt Nam.
Trong bài viết này, “Đông
Á” được hiểu là bao gồm Hàn Quốc, Đài Loan, Nhật Bản, Trung Quốc, và
hai quốc gia thành bang Hồng Kông và Sing-ga-po. (Mặc dù về mặt địa lý
Sing-ga-po thuộc Đông Nam Á nhưng về mặt kinh tế, quốc gia này đi theo
mô hình tăng trưởng của các nước Đông Á). Trong khi về mặt địa lý và
truyền thống văn hóa, Trung Quốc hiển nhiên là một nước Đông Á, nhưng
con đường phát triển của nó lại có nhiều điểm bất đồng so với các nước
Đông Á khác. Vì vậy, chúng tôi coi Trung Quốc là một trường hợp đặc
biệt. “Đông Nam Á” trong nghiên cứu này bao gồm các nước Thai-lan,
Ma-lay-xia, In-đô-nê-xia và Phi-lip-pin. Chúng tôi không đưa Bru-nây (vì
là một nước nhỏ, giàu lên từ dầu lửa) và các nước kém phát triển nhất
trong vùng (Lào, Căm-pu-chia, Miến-điện, và Đông Ti-mo) trở thành đối
tượng của bài viết này. Rõ ràng là không nên so sánh Việt Nam với nhóm
quốc gia Đông Nam Á thứ hai này.
Khi kết luận rằng các
nước Đông Nam Á tương đối thất bại thì chắc chắn nhiều người sẽ phản đối
và coi đó là một nhận định có tính “khiêu khích”, thậm chí là bất công.
Thế nhưng nếu đặt các nước Đông Nam Á này bên cạnh các nước Đông Á để
so sánh về thành tựu kinh tế thì kết luận trên không còn có vẻ vô lý
nữa. Trên thực tế, với việc không duy trì được tốc độ tăng trưởng cao,
rồi thỉnh thoảng lại bị rơi vào tình trạng bất ổn chính trị - xã hội, rõ
ràng là các nước Đông Nam Á không đạt được mục tiêu kép về tăng trưởng
kinh tế đi đôi với ổn định chính trị - xã hội mà Chính phủ Việt Nam luôn
mong muốn. Vì vậy, qua lăng kính mục tiêu phát triển của Việt Nam thì
các nước Đông Nam Á hoàn toàn có thể bị coi là những trường hợp tương
đối thất bại.
Những dữ liệu về thu nhập
đầu người này được tính trên cơ sở tỷ giá hối đoái năm 2005 và được lấy
từ Bảng 1 của tài liệu Chỉ số Phát triển Thế giới 2007 của Ngân hàng
Thế giới. Thu nhập đầu người của Việt Nam trong năm 2005 là khoảng $620,
tức là bằng khoảng một nửa của In-đô-nê-xia và một phần tư của
Thái-lan.
Năm nay Việt Nam đã tiếp
đón hai vị cựu nguyên thủ quốc gia của Châu Á là Tomiichi Murayama của
Nhật và Lý Quang Diệu của Sing-ga-po. Khi được phỏng vấn, cả hai đều
nhấn mạnh giáo dục chính là chìa khóa cho sự phát triển của Việt Nam.
Cho tới năm 1982, 80% học sinh tốt nghiệp PTTH ở Đài Loan tiếp tục theo học đại học hoặc cao đẳng.
Robert Wade, Quản trị thị
trường: Lý thuyết kinh tế và vai trò của nhà nước trong quá trình công
nghiệp hóa của các nước Đông á (Governing the Market: Economic Theory
and the Role of Government in East Asian Industrialization), Princeton
University Press, 1990, p. 65
Chuyển giao công nghệ từ
Silicon Valley ở California vào Đài Loan trong những năm 1980 được lặp
lại trong những năm 1990 dưới những hình thức mới, nốt lết các doanh
nghiệp của Mỹ với Đài Loan và Thượng Hải. Xem AnnaLee Saxenian, “Lưu
thông chất xám và Động học của tư bản: sản xuất chip điện tử ở Trung
Quốc và Tam giác Silicon Valley-Hsinchu-Shanghai.” Nguyên bản: “Brain
Circulation and Capital Dynamics: Chinese Chipmaking and the Silicon and
the Silicon Valley-Hsinchu-Shanghai Triangle”, in Victor Nee and
Richard Swedberg, eds., The Economic Sociology of Capitalism, Princeton
University Press, 2005.
Xem http://ed.sjtu.edu.cn/rank/2007/ARWU 2007_TopAsia.htm
Để thấy một ví dụ về sự
khác biệt trong phương cách đầu tư CSHT, hãy so sánh sân bay ở Đài Loan
với sân bay của Bangkok và Kuala Lumpur. Sân bay của Đài Loan được xây
dựng 30 năm trước và vẫn đang được tiếp tục khai thác. Trong khi đó, cả
Bangkok và Kuala Lumpur đều đã xây sân bay mới với chi phí hết sức tốn
kém, bị coi là ý tưởng tồi và triển khai kém.
Edward S. Steinfeld, “Sự
hội nhập nông cạn của Trung Quốc: Mạng lưới sản xuất và những thách thức
mới cho những nước công nghiệp hóa muộn”. Nguyên bản: “China’s Shallow
Integration: Networked Production and the New Challenges for Late
Industrialization,” World Development, 32:11, 1971 - 1987, 2004.
Pei Sun, “Liệu việc tổ
chức lại công nghiệp nhà nước ở Trung Quốc có hiệu quả?” Nguyên bản: “Is
the State-Led Industrial Restructuring Effective in Transition China?
Evidence from the Steel Sector,” Cambridge Journal of Economics, 31,
601-624, 2007.
Sanjaya Lall, “Cấu trúc
và kết quả công nghệ của các ngành xuất khẩu hàng chế biến ở các nước
đang phát triển.” Nguyên bản: “The Technological Structure and
Performance of Developing Country Manufactured Exports, 1985-1998,”
Oxjord Development Studies, 28:3, 337-369, 2000.
Khủng hoảng về tiết kiệm và nợ vay ở Mỹ, khủng hoảng ở Châu Á, Mê-hi-cô, Bra-xin, Nga, Ác-hen-ti-na, Thổ-nhĩ-kỳ v.v.
Đài Loan, Hàn Quốc, Nhật
Bản và các quốc gia thành bang đều có chỉ số cảm nhận tham nhũng cao
(tức là mức độ tham nhũng thấp) trong các cuộc xếp hạng hàng năm của tổ
chức Minh bạch Quốc tế (Transparency International). Chỉ số cảm nhận của
họ vẫn cao hơn ngay cả sau khi điều chỉnh theo mức thu nhập. Xem
http://www.transparency.org/policy_research/surveys_indices/cpi/2006
Mô hình tập đoàn đa dạng
hóa keiretsu của Nhật Bản trong đó ngân hàng giữ vị trí trung tâm và
xoay quanh nó là các công ty sở hữu chéo của nhau hiện đã bị coi là lạc
hậu, nếu không nói là thất bại. Sau hai mươi năm kinh tế đình trệ, hệ
thống tài chính của Nhật Bản vẫn chưa giải quyết xong hậu quả do hệ
thống keiretsu gây ra. Chaebol của Hàn Quốc, mặc dù không vướng vào vòng
kiềm tỏa của các ngân hàng nhưng vẫn được bảo lãnh vay từ các ngân hàng
do nhà nước kiểm soát. Nguy hiểm của hệ thống này đã bộc lộ rõ vào năm
1997 khi một số chaebol rơi vào tình trạng phá sản. Có vẻ như Việt Nam
đang lặp lại một số khía cạnh của hai hệ thống keiretsu và chaebol này.
Một thước đo mức độ bất
bình đẳng về thu nhập là chỉ số Gini. Chỉ số này bằng 0 nếu thu nhập của
tất cả mọi người bằng nhau, và chỉ số này bằng 1 nếu một người có tất
cả trong khi những người còn lại không có chút thu nhập nào. Một nước có
chỉ số Gini từ 0,25 trở xuống được coi là rất công bằng, còn nếu chi số
này cao hơn 0,50 thì bị coi là rất không công bằng. Chỉ số Gini của Hàn
Quốc là 0,32, Đài Loan và In-đô-nê-xia là 0,34, Việt Nam là 0,37,
Ma-lay-xia là 0,40, Thái-lan là 0,42, Phi-lip-pin là 0,45, và Trung Quốc
là 0,47.
Bất bình đẳng kinh tế ở
Trung Quốc đã ngày một trở nên nghiêm trọng khiến các nhà lãnh đạo lo
lắng. Tham nhũng đất đai và chi tiêu công là nguyên nhân của rất nhiều
cuộc biểu tình đông người. Nếu Việt Nam dẫm vào dấu chân của Trung Quốc
trong việc tập trung quyền sở hữu đất thì có thể Việt Nam cũng sẽ chứng
kiến mức chênh lệch thu nhập ngày càng cao.
Tất nhiên, cần nhớ rằng
Đài Loan, Hàn Quốc, Nhật Bản đều từng trợ cấp nặng nề cho khu vực nông
nghiệp, một chiến lược không còn khả thi đối với Việt Nam và Trung Quốc ở
thời điểm hiện nay.
“Bác sĩ chân đất biến mất.” Nguyên bản: “Missing the Barefoot Doctors,” The Economist, October 13, 2007, tr 27.
Trích dẫn của Peter Nolan, Trung Quốc trước ngã ba đường. Nguyên bản: China at the Crossroads, Cambridge: Polity Press, 2004
Murray Scot Tanner, Wall Street Journal số 2/2/2006
Will Hutton (2007). The Writing on the Wall: China and the West in the 21st Century, London: Little, Brown
Năm 2005, lượng trung bình trong khu vực công nghiệp ở Trung Quốc chỉ bằng 5% của EU 15
Peter Nolan, “Trung Quốc trước ngã ba đường” (China at the Crossroads), Policy Press, 2004.
UNCTAD (2005) World Investment Report, Geneva.
Edward S. Steinfeld, “Sự
hội nhập nông cạn của Trung Quốc: Mạng lưới sản xuất và những thách thức
mới cho những nước công nghiệp hóa muộn”. Nguyên bản: “China’s Shallow
Intergration: Networked Production and the New Challenges for Late
Industrialization,” World Development, 32:11, 1970-1987, 2004
Trong năm 2006, 2.830
giảng viên của trường Đại học Chulalongkorn của Thái-lan đăng được 744
công trình nghiên cứu trên các tạp chí khoa học quốc tế. Trong khi đó,
3.360 giảng viên của hai trường Đại học Quốc Gia Hà Nội và TP. Hồ Chí
Minh chỉ đăng được tổng cộng 36 công trình. Nguồn: Chỉ số trích dẫn khoa
học mở rộng, Web of Science, Thompson Corp.
Nguồn: Điều tra của Hội sinh viên Việt Nam.
Ước tính mỗi năm việt Nam
(bao gồm cả chính phủ, tổ chức, và cá nhân) chi khoảng 1 tỷ đô-la cho
việc du học, trong đó chủ yếu là từ nguồn tiền của gia đình. Đây là một
chỉ báo cho thấy sự không hài lòng của người dân Việt Nam đối với hệ
thống đại học trong nước. Mặc dù việc theo học các chương trình sau đại
học ở nước ngoài luôn được coi là một sự đầu tư đáng giá thì việc theo
học đại học ở nước ngoài có lẽ là quá tốn kém trong khi hoàn toàn có thể
thay thế được nếu có các chơng trinh đào tạo chất lượng ở trong nước.
Xem “Những câu hỏi quanh
bản báo cáo tài chính của Bộ GD-ĐT”
http://www.tuoitre.com.vn/Tianyo/Index.aspx?ArticleID-230489&ChannelID=13
Mới đây chính phủ tuyên
bố sẽ giao cho Đoàn Thanh niên Cộng Sản Hồ Chí Minh thực hiện các hoạt động
đào tạo nghề và tạo việc làm. Mặc dù đây là một nỗ lực đáng trân trọng
của chính phủ Việt Nam nhưng có lẽ khả năng thành công như mong đợi của
kế hoạch này là không chắc chắn. Lý do là thế mạnh của Đoàn Thanh niên
không nằm ở hoạt động dạy nghề và không thực sự am hiểu cả phía cung lẫn
phía cầu của thị trường lao động.
GS. Hoàng Tụy lập luận
một cách thuyết phục rằng quản trị chứ không phải thiếu tiền là căn
nguyên thất bại của giáo dục đại học và khoa học ở Việt Nam. Xem bài
“Năm mới, chuyện cũ” trên trang web của Tạp chí Tia Sáng tại địa chỉ
http://www.tiasang.com.vn/print?id=1307. Một trong những ví dụ ấn tượng
về sự thiếu tự chủ ở các trường đại học của Việt Nam là các trường không
được phép phong giáo sư cho giáo viên của mình. Trung Quốc đã cho phép
các trường đại học của mình thực hiện việc này từ hơn một thập kỷ trước.
Nguồn: Chỉ số trích dẫn
khoa học mở rộng, Web of Science, Thompson Corporation. Một cách giải
thích cho tình trạng rất đáng buồn này là giảng viên Việt Nam kém ngoại
ngữ. Ngay cả khi điểu này có thể được chấp nhận như một lời giải thích
thì nó lại khó được chấp nhận như một thực tế, nhất là trong thời đại
toàn cầu ngày nay, khi mà các hoạt động nghiên cứu khoa học ngày càng
trở nên có tính toàn cầu trong đó tiếng Anh là ngôn ngữ giao tiếp chính.
Những nhà khoa học không có khả năng kết nối với những xu hướng toàn
cầu trong lĩnh vực của họ chắc chắn sẽ không thể tham gia vào các nghiên
cứu có liên quan.
Một nhà khoa học của Việt
Nam có bằng tiến sĩ ở Mỹ và kinh nghiệm giảng dạy ở nước ngoài khi về
làm giảng viên ở một trường đại học ở Hà Nội được nhận mức lương khởi
điểm là 800.000 đồng. Đây không hề là một trường hợp cá biệt. Xem thêm
Hoàng Tụy, “Giáo dục và khoa học trước thử thách hội nhập”, tại địa chỉ
http://www.saigontimes.com.vn/tbktsg/detail.asp?muc=3&sobao=880&sott=8.
Xem http://vietnamnet.vn/giaoduc/2007/01/649367/ *Nguồn: Những chỉ báo phát triển thế giới (World Development Indicators)
“Thiếu điện không chỉ do EVN (!?)” http://www.tuoitre.com.vn/Tianyo/Index.aspx?ArticleID=234125&ChannelID=3
Ibid
Có nguồn tin cho rằng
trong khi EVN không thể thỏa thuận được hợp đồng mua bán điện với các
nhà sản xuất điện trong nước thì nó lại phải mua điện từ Trung Quốc với
giá cao hơn.
Nền kinh tế Việt Nam chỉ
cần một tuyến đường sắt với độ rộng tiêu chuẩn và tốc độ bình thường.
Chi phí xây dựng một tuyến đường sắt như vậy vào khoảng vài triệu
đô-la/km. Khi hoàn thành, tuyến đường sắt này sẽ nối liền các tỉnh nghèo
ở miền Trung với nền kinh tế thế giới thông qua cảng biển quốc tế ở
miền Đông Nam Bộ. Phương án này chắc chắn hiệu quả hơn rất nhiều so với
việc xây dựng một loạt cảng nước sâu dọc bờ biển miền Trung.
Khu đô thị Chánh Nghĩa ở Thủ Dầu Một (Bình Dương). Nguồn: Báo Pháp luật, “Nhà đất 2008 sẽ sốt cao”, 18/12/2007
Đất này mới chỉ có hạ
tầng, ước tính chi phí vào khoảng 20 đôla/m2 nhưng chưa có nhà. Chi phí
xây dựng một căn nhà diện tích 50m2 với tiêu chuẩn trung bình sẽ mất
thêm khoảng 100 triệu đồng nữa. Trong khi số lượng hộ gia đình Việt Nam
có thu nhập cao hơn 5.000 đôla/năm không nhiều thì một căn nhà vừa phải ở
một địa điểm sắp lên đô thị loại III đã lên tới $170.000 - tức là gấp
hơn 30 lần thu nhập hàng năm của một hộ gia đình được coi là có thu nhập
khá.
Nếu tỷ lệ dân số thành
thị trong tổng dân số của Việt Nam đúng là 32% thì nếu đô thị tăng thêm
4% dân số sẽ hấp thụ hết lượng tăng dân số hàng năm của cả nước. Vào năm
2002 ở Trung Quốc, tỷ lệ dân số đô thị trong tổng dân số là 27% nếu căn
cứ vào đăng ký hộ khẩu. Nhưng nếu căn cứ vào điều tra hộ gia đình thì
tỷ lệ này lại lên tới 39%. Điều tra mức sống dân cư ở Việt Nam năm 2004
cho thấy tỷ lệ lao động phi nông nghiệp là 45%, hơn 70% trong số này là ở
miền Đông Nam Bộ. Nếu như ba phần tư lao động phi nông nghiệp hiện đang
ở khu vực đô thị thì tỷ lệ dân cư đô thị (và cận đô thị) trên tổng dân
số ở Việt Nam phi là 34%.
Kết quả Điều tra Mục sống
Hộ gia đình 2002, Bảng 115 và 116, Tổng cục Thống kê, Hà Nội, 2004.
Trong số những hợp đồng thuê nhà ở thành phố, khoảng 74% là thuê của nhà
nước. Trong năm 1999, 86% người ở thành phố có nhà riêng.
Theo thống kê thì trong 8
tháng đầu năm 2007 ở TP. Hồ Chí Minh có 280.316 xe máy được đăng ký
mới, tức là mỗi tháng có khoảng 35.000 xe. Nếu theo đà này thì trong năm
nay TP. Hồ Chí Minh sẽ có thêm khoảng 420.000 xe máy mới. Đấy là chưa
kê một số lượng xe máy khá lớn có nguồn gốc ngoại tỉnh theo những người
nhập cư vào thành phố. Sử dụng những số liệu thống kê này thì ngay cả
những tính toán thận trọng nhất cũng cho thấy mỗi năm TP. Hồ Chí Minh có
thêm từ 400.000 đến 500.000 người nhập cư.
Đây là quan sát của
nguyên Thủ tướng Võ Văn Kiệt trong bài báo nhan đề: “Thận trọng với việc
thành lập các tập đoàn kinh tế”. Xem
http://www.saigontimes.com.vn/tbktsg/detail.asp?muc=216&sobao=867&sott=5
Xem http://www1.thanh nien.com.vn/Kinhte/2007/8/29/206709.tno
Có vẻ như sự niêm yết gần đây của Công ty Tài chính Dầu Khí (PVFC) thuộc loại giao dịch này.
Yuichiro Uchida và Paul
Cook, “Chuyển hóa lợi thế cạnh tranh ở Đông Á: Một phân tích về chuyên
môn hóa công nghệ và thương mại” (Nguyên bản: “The Transformation of
Competitive Advantage in East Asia: An Analysis of Technological and
Trade
Specialization,”) World Development, 33:5, 701-728,2005
Điều tra mức sống hộ gia
đình năm 2002 và 2004 cho thấy tiêu dùng tăng 17-18% mỗi năm. Vì trong
giai đoạn này, cũng tăng khoảng 8,5%/năm nên tỷ lệ lạm phát sẽ vào
khoảng 9%. Tuy nhiên, đầu tư tăng nhanh hơn tiêu dùng và chi tiêu thực
sự tăng nhanh kể từ 2004, vì vậy lạm phát hai con số là điều hoàn toàn
có thể. Sự khác biệt giữa số liệu thống kê chính thức và thực tế một
phần là do buôn lậu.
“Tầm quan trọng của quản
trị quốc gia VI: Các chỉ số thành phần và tổng hợp về quản trị quốc gia
1996-2006”. Daniel Kaufmann, Aart Kraay, Massimo Mastruzzi, Tài liệu
nghiên cứu số 4280 của Nhóm nghiên cứu Ngân hàng Thế giới, tháng 7 năm
2007
Martin Evans, Ian Gough,
Susan Harkness, Andrew Mckay, Đào Thanh Huyền và Đỗ Lê Thu Ngọc, “An
sinh xã hội ở Việt Nam lũy tiến đến mức độ nào?”. Nguyên bản: How
Progressive is Social Security in Vietnam,” Hanoi, UNDP Policy Dialogue
Paper, 2006. “Tiền thuê nhà ngầm ẩn” là khoản tiền đáng lẽ hộ gia đình
phải trả nếu họ không có nhà riêng. Vì nhiều hộ gia đình ở nông thôn sở
hữu nhà nên khi cộng khoản thuê nhà ngầm ẩn này vào sẽ có tác dụng làm
tăng thu nhập của họ.
Alberto Gabriele, “Những
chính sách dịch vụ x ã hội ở các nền kinh tế đang phát triển theo định
hướng XHCN: Trường hợp ci cách hệ thống y tế ở Việt Nam” Nguyên bản:
“Social Services Policies in a Developing Market Economy Oriented
Towards Socialism: The Case of Health System Reforms in Vietnam,” Review
of International Policical Economy, 13:2, 258-289, 2006.
Một số nghiên cứu chỉ ra
rằng số liệu về tăng trưởng dân số ở các khu vực đô thị trên thực tế lớn
hơn một cách đáng kể so với số liệu công bố chính thức. Có thể khẳng
định rằng phần lớn việc tăng dân số cơ học xảy ra ở các thành phố lớn
hay những khu vực ven đô.
Số liệu về doanh thu
(chia theo 3 nhóm phưng thức sở hữu) được lấy từ Điều tra Doanh nghiệp
của Tổng cục Thống kê. Số liệu về xuất khẩu của các doanh nghiệp FDI
được lấy từ b ảng trực tuyến của Vietnam Business Briefs và Niên giám
Thống kê.
Phân tích này giả định
rằng giới hạn 3% lao động nước ngoài ở các doanh nghiệp FDI theo quy
định của Bộ Lao động, Thương binh và Xã hội không được thi hành một cách
chặt chẽ hay sẽ được xoá bỏ. Thay vào việc có những quy định nghiêm
ngặt về số lượng lao động nước ngoài, tốt hơn là tìm cách tăng cường
chất lượng và số lượng của các chuyên gia Việt Nam. Các doanh nghiệp
nước ngoài (và cả trong nước nữa) sẽ sẵn sàng thuê lao động trong nước
nếu có sẵn nguồn cung lao động kỹ năng với mức lương chấp nhận được.
Lao động của khu vực nhà
nước giảm nhẹ ví số lượng DNNN giảm và vì có lẽ các doanh nghiệp này ban
đầu tuyển dụng quá mức và trong quá trình hoạt động đã giảm bớt nhân
công. Tốc độ tăng trưởng vốn trên mỗi lao động của khu vực quốc doanh và
ngoài quốc doanh là tương tự nhau.
Nguồn: Điều tra Doanh
nghiệp 2003 và 2005. Đại lượng với ký hiệu * biểu hiệu số vốn hay doanh
thu (triệu đồng) trên một đơn vị lao động. Số lượng DNNN trong Điều tra
Doanh nghiệp giảm từ 5355 vào ngày 12/31/1/2001 xuống còn 4086 vào ngày
12/3 1/2005.
Trong một báo cáo của năm
2007, Quỹ Dân số của Liên hiệp quốc dự báo rằng từ 2005 cho tới 2010,
mỗi năm dân số ở các đô thị của Việt Nam sẽ tăng thêm khong 700.000
người. Theo số liệu chính thức của chính phủ, từ năm 2002 đến 2005, mức
tăng dân số này đã là 800.000 người mỗi năm. Thế nhưng số liệu này dường
như vẫn thấp hơn mức thực tế vì chưa tính hết số dân nhập cư và ở ngoại
vi. Mỗi năm dân số Việt Nam tăng thêm khoảng 1,1 triệu người.
Xem Báo cáo của Ban chấp
hành Trung ương Đảng Khóa IX (10/4/2006) về phương hướng phát triển kinh
tế xã hội 5 năm 2006-2010:
http://www.cpv.org.vn/print_preview.asp?id=BT160635244
Xem “Các tập đoàn kinh tế
phải đủ sức chi phối thi trường nội đia.” tại địa chỉ trang web:
http://www.cpv.org.vn/tiengviet/kinhte/details.asp?topic=5&subtopic=10&leader
topic=84&id=BT17100761088
Xem Võ Nguyên Giáp “Kiểm
điểm vụ PMU18 và báo cáo Đại hội X” ở địa chỉ;
http://www.tuoitre.com.vn/Tianyon/Index.aspx?ArticleID=132423&Channe1ID=3
. Xem thêm Hoàng Tụy, “Năm mới, chuyện cũ”
Xem “Đụng vào đơn vị nào
cũng thấy sai phạm” tại địa chỉ:
http://www.tuoitre.com.vn/Tianyon/Index.aspx?ArticleID=226258&ChannelID=3
Đại học Harvard
Đại học Harvard (còn gọi
là The President and Fellows of Harvard College) là một trong những đại
học tư nổi tiếng nhất của Hoa Kỳ, nằm ở thành phố Cambridge,
Massachusetts. Được thành lập vào ngày 8 tháng 9 năm 1636 bởi cơ quan
Lập pháp thuộc địa Massachusetts. Havard là trường đại học lâu đời nhất
tại Mỹ, cũng như là hiệp hội đầu tiên tại châu Mỹ.
Trường có tên gọi ban đầu
là "New College" hay "the college at New Towne", và được đổi tên thành
Harvard College vào ngày 13 tháng 3 năm 1639, sau khi một mục sư trẻ
tuổi ở Charlestown tên là John Harvard, tốt nghiệp tại England's
Emmanuel College, Cambridge, vương quốc Anh, tặng cho trường một thư
viện khoảng 400 cuốn sách cộng với phân nửa tài sản của anh ta (khoảng
£750 bảng Anh). Tài liệu đầu tiên nói đến Harvard với tên "đại
học"(university) là trong hiến pháp bang Massachusetts năm 1780.
Trong suốt lịch sử của
trường, Harvard đã đào tạo nhiều cựu học sinh nổi tiếng. Trong những
người được biết đến nhiều nhất là các chính trị gia John Hancock, John
Adams, Theodore Roosevelt, Franklin Roosevelt và John F. Kennedy; triết
gia Henry David Thoreau và nhà văn Ralph Waldo Emerson; nhà thơ Wallace
Stevens, T. S. Eliot và E. E. Cummings; nhà soạn nhạc Leonard Bernstein;
diễn viên Jack Lemmon; kiến trúc sư Philip Johnson, và lãnh tụ về quyền
công dân W. E. B. Du Bois. Trong những giáo sư tên tuổi nhất là nhà
sinh vật học James D. Watson và E. O. Wilson.
Harvard có 43 giáo sư (kể
cả cựu giáo sư) được trao giải Nobel.
Hiện nay Đại học Harvard có nhiều hợp tác đào tạo với các quan chức Việt
Nam thông qua Trường Đào tạo nhà nước John F. Kennedy (JFK School of
Government) và chương trình giảng dạy kinh tế Fulbright.
Thư viện của trường
Harvard có hơn 15 triệu đầu sách và biến nó trở thành thư viện trường
học lớn nhất thế giới, và là thư viện thứ tư thế giới về "thư viện hàng
triệu" (mega-libraries) (Sau Bristish Library, the Library of Congress,
và French Bibliothèque Nationale). Harvard có nguồn cung ứng tài chính
lớn mạnh nhất trong các tổ chức phi lợi nhuận trừ Quỹ Bill & Melinda
Gates, với khoảng 34,9 tỉ USD vào năm 2007.
Tổ chức
Harvard ngày nay có 9 khoa, liệt kê theo thứ tự thành lập:
Khoa Nghệ thuật và Khoa học Harvard và các phân khoa, Khoa Kỹ thuật và Khoa học ứng dụng, phục vụ cho:
Trường Harvard Harvard College, cho học sinh từ năm 1 đến năm 4 (thành lập 1636) .
Trường Sau đại học về Nghệ thuật và Khoa học Harvard Harvard Graduate School of Arts and Sciences (tổ chức 1872) .
Harvard Division of Continuing Education, bao gồm Trường mở rộng Harvard (1909) và Trường hè Harvard (1871)
Y khoa, bao gồm Trường Y khoa Harvard (1782) Trường Nha khoa Harvard (1867).
Trường Thần học Harvard (1816)
.
Trường Luật Harvard (1817) .
Trường Kinh doanh Harvard (1908).
Trường Thiết kế Harvard (1914) .
Trường Sư phạm Harvard (1920).
Trường Y tế cộng đồng Harvard (1922).
Trường Quản lý nhà nước John F. Kennedy (1936) .
Vào năm 1999, Cao đẳng Radcliffe trước đây được tổ chức lại thành Học viện Radcliffe.
